Kruiden uit de tuin

De geneeskrachtige werking van keukenkruiden

Vele van ons gebruiken in de keuken verse of gedroogde kruiden zoals oregano, tijm of basilicum. Kruiden die je bij ons niet in het wild zult tegen komen maar die je wel kunt aanplanten in je tuin of in potten op het balkon. Het zijn echte smaakmakers. De meeste keukenkruiden kenmerken zich door een relatief hoog percentage etherische oliën. Deze vluchtige moleculen hebben naast dat ze een lekkere smaak geven ook een geneeskrachtige werking zodat ze binnen de aromatherapie voor en groot palet aan lichamelijke  klachten worden ingezet.

Veel kruiden die in het eten worden gebruikt zijn lid van de lipbloemenfamilie (Lamiaceae). Deze familie dankt haar naam aan de typische vorm van de kroonbladeren, die samengegroeid zijn tot een boven- en onderlip. Kruiden die bij deze familie horen zijn o.a.:  

Basilicum, Bonenkruid, Citroenmelisse, Hysop, Lavendel, Munt, Majoraan, Oregano, Pepermunt, Salie en Tijm. Een andere grote groep keukenkruiden behoort tot de familie van de schermbloemige (Apiaceae) zoals Dille, Lavas of Maggiekruid, Kervel, Koriander, Karwei of Kummel, Peterselie en Selderij. De bloemen kenmerken zich zoals de naam al zegt doordat ze een scherm vormen. De overige kruiden zijn verdeeld over andere families zoals de composieten-, laurier-, look- en ijzerhardfamilie.

Naast het feit dat de keukenkruiden graag aan gerechten worden toegevoegd is het ook interessant om eens te kijken welke geneeskrachtige kwaliteiten deze kruiden bezitten. In de komende maanden zet ik de belangrijkste kruiden uit de kruidentuin op een rijtje en laat ik zien voor welke lichamelijke klachten deze kruiden binnen de volksgeneeskunde worden en werden ingezet. Iedere keer komt er een kruid bij. De onderstaande kruiden worden op alfabetische volgorde aan je voorgesteld:

Alsem (Artemisia absinthium)

Alsem is een plant uit de familie van de samengesteldbloemige. De kleine licht gele bloemknopjes bevinden zich als een soort aar aan de stengel. Dit kruid is verwant aan de Bijvoet (Artemisia vulgaris), een andere geneeskrachtige plant die we in het wild vaak tegen komen. Beide planten zijn een geschenk van Artemis, de godin van de jacht, van het bos en beschermster van vrouwen en kinderen.

Alsem wordt ook wel Bittere Bijvoet genoemd. Deze naam verraad direct waar we haar geneeskrachtige werking moeten zoeken, namelijk bij de bitterstoffen waar de plant rijk aan is.  Houd je van bitter dan is dit dé plant in je eigen kruidentuin. Maar pas op want je moet er niet teveel van gebruiken. 

De mooie zachte, grijs-groene blaadjes worden geoogst tijdens het bloeiseizoen. Alsem ondersteunt de gehele spijsvertering en wordt gebruikt bij klachten als verlies van eetlust, voor het eten om de spijsvertering op gang te brengen, bij een opgeblazen gevoel, misselijkheid, winderigheid of brandend maagzuur na het eten.

Alsem staat al eeuwenlang bekend als een sterk "Amarum aromaticum", d.w.z. een aromatisch bittermiddel met gezondheidsbevorderende eigenschappen. Aromaticum wil zeggen dat de plant naast de bitterstoffen ook etherische oliën bevat die bepalend zijn voor de smaak en de geneeskrachtige werking. De bittere smaak is met name afkomstig van absinthine, een sesquiterpeenlacton. Sesquiterpeenlactonen zijn niet vluchtige, bitter smakende organische verbindingen in planten die vaak een allergische of toxische reacties veroorzaken bij overdosering. Alsem bevat 0,2% tot 2% etherische oliën met als belangrijk bestanddeel Thujon dat in grote hoeveelheden een enigszins hallucinerend, neurotoxisch effect kan hebben. Thujon komt ook voor in andere planten als de Thuja (waarvan de naam is afgeleid), jeneverbes, oregano of salie. Daarnaast bevat het kruid flavonoïden, fenolzuren en tannines. Alsem wordt vooral ingezet vanwege haar positieve invloed op de spijsvertering. Ook staat Alsem bekend als anti-wormmiddel en gaat er een beschermende invloed vanuit op de lever.   

Bühring en Girsch (1.) vermelden de volgende werking:

• Eetlustopwekkend
• Maag en Galblaas: toniserend (sterkend, stimulerend, en functie verbeterend)
• Hart: toniserend   
• Zenuwstelsel: toniserend
• Groei en vermeerdering van bacteriën tegengaand
• Ontstekingsremmend
• Kramp verlichtend

Bitterstoffen stimuleren de afgifte van speeksel en maagsap. Amarum aromatica worden daarom graag ingezet bij maag-, darm- en galblaasklachten en verlies van eetlust. Net als bijvoet kan Alsem ook in de keuken worden gebruikt. Een kleine hoeveelheid in het eten is genoeg. Het maakt zwaar, vetrijk voedsel gemakkelijker te verteren.

Je kunt het kruid ook verwerken in een aperitief om voorafgaand aan de maaltijd de eetlust op te wekken, maar ook in een digestief voor na een maaltijd bij spijsverteringsproblemen. In een kruidenbitter mag Alsem niet ontbreken. Een bekend drankje waar de Alsem de hoofdrol speelt is Vermout. Vermouth is sterke, met kruiden gearomatiseerde wijn van 15%. De wijn verwarmt en heeft een stimulerend en verstevigend effect. Een ander drankje waardoor Alsem rond 1900 in opspraak kwam is Absint. Voor dit beruchte smaragdgroene, bittere, naar anijs smakende destillaat werd onder andere Alsem gebruikt. Het werd in de 19e eeuw door kunstenaars als Van Gogh overmatig genoten en aan het begin van de 20e eeuw verboden omdat het tot waanzin, epileptische aanvallen, hallucinaties en psychische storingen zou leiden. Hiervoor werd Alsem als boosdoener aangewezen. Tegenwoordig weten we dat de schadelijke effecten van Absint op de geestelijke gezondheid vooral veroorzaakt worden door het zeer hoge alcoholpercentages van 55% tot wel 70% en niet aan de Alsem. Langdurig en overmatig gebruik van alcohol kan zenuw- en hersenbeschadiging veroorzaken. Ook het koper dat men vroeger aan de Absint toevoegde om het drankje mooi groen te maken heeft mogelijk een bijdrage geleverd aan de giftige verschijnselen. Bovendien kon bij het destillatieproces het één en ander verkeerd gaan en naast alcohol ook methanol ontstaan dat veel giftiger is.

Wil je zelf een kruidenbitter met Alsem maken kijk dan voor een recept op de pagina "bereiding & toepassing" onder het kopje  "kruidenwijn, -bitter & -likeur". In plaats van een alcoholische drank kun je van Alsem ook een thee bereiden. Vanwege de intens bittere smaak is pure Alsem thee echter niet voor iedereen te drinken. Het toevoegen van pepermuntblad of anijs kan de bittere smaak enigszins verzachten.

Ook Hildegard von Bingen prees de Alsem als tonicum voor het gehele lichaam en verschreef haar als voorjaarskuur om arteriosclerose te voorkomen, ter verbetering van de gehele stofwisseling (jicht, diabetes), ter ondersteuning van de spijsverteringsorganen en het immuunsysteem en om de melancholie te verdrijven. Hier volgt haar recept:

• 40 ml vers geperste Alsemsap
• 1 liter witte wijn
• 150 gram honing

Snijd de verse Alsembladeren fijn en stamp ze in een vijzel verder aan. Daarna doe je alles in een doek en pers je de sap eruit (aldus dr. Hertzka en Strehlow; auteurs van de Große Hildegard-Apotheke). Met een sappers (slowjuicer) gaat het echter een stuk makkelijker als je die hebt. Daarna breng je de wijn met de honing kort aan de kook, roer je alles goed door en giet je de Alsemsap in de nog hete wijn. Je elixer is nu klaar. Hildegard raad je aan om hiervan iedere derde dag, van mei tot oktober, een borrelglaasje op nuchtere maag te drinken.

Contra-indicatie

Alsem is vanwege het aanwezige stofje Thujon, ongeschikt tijdens de zwangerschap en borstvoeding evenals voor kleine kinderen.

Thujon kan ongewenste bijwerkingen hebben en Alsem mag daarom niet langer dan 3-4 weken achtereen als kuur worden gebruikt.  Wil je toch graag een kopje bittere thee, wissel Alsem dan af met andere bittere kruiden als Paardenbloem, Duizendguldenkruid, Duizendblad, Kalmoes of Malrove.

Binnen de aromatherapie wordt etherische olie van Artemisia absinthium L. niet gebruikt. Deze kan neurotoxisch (giftig voor het zenuwstelsel) en abortief werken.

1. Praxis Heilpflanzenkunde. Ursel Bühring, Michaela Girsch. Haug, 2016
2. Aromatherapie für Pflege- und Heilberufe; Kursbuch für Ausbildung und Praxis. Eliane Zimmermann. Haug, 2011

Basilicum  (Ocimum basilicum)

Wie houd er in de zomer niet van.... een salade van diep rode tomaten, zachte witte mozerella, frisse groene basilicumblaadjes een snufje zout en een heerlijke olijfolie. Basilicum is een kruid dat in je kruidentuin niet mag ontbreken. Hoewel niet alle Basilicum het even goed doen in de volle grond. Je hebt veel verschillende soorten Basilicum en de ene soort is wat meer geschikt voor buiten in de tuin dan de andere. In potten met luchtige aarde doet Basilicum het goed en je kunt deze ook makkelijk op plekken verplaatsen waar veel zon is want daar houdt ze van. De wat robustere soorten zoals Spice globe en Ararat kunnen beter tegen een plekje in de kruidentuin dan de "gewone" Basilicum Genovese. Voor diegene die dol zijn op Basilicum en verschillende soorten willen uitproberen zouden eens kunnen kijken op de website https://www.mooiemoestuin.nl/kruiden/basilicum/. Hier vind je allerlei informatie over het telen van dit verrukkelijke plantje.

Net als veel andere aromatische keukenkruiden, is Basilicum lid van de familie van de Lipbloemige (Lamiaceae). Het zijn vooral de etherische oliën die de smaak en de geneeskrachtige werking bepalen. De etherische olie van Ocimum basilicum bestaat voor een belangrijk deel uit Linalool (40- 55%), Estragol, Eugenol en Methylchavicol. Van Estragol en Eugenol wordt vermeld dat deze stoffen in hoge doseringen als kankerverwekkend gelden. Daarnaast zijn er nog veel andere inhoudsstoffen in de olie aanwezig zoals monoterpenen,  sesquiterpenen, monoterpenolen, esters, oxiden en Ketonen. Hoewel deze in kleinere hoeveelheden voorkomen zijn ze wel mede bepalend voor de specifieke werking van de olie. Naast de etherische olie vinden we in de blaadjes ook looistoffen, flavonoide, linolzuur, vitamine K, en mineralen waaronder ijzer, mangaan en koper. 

Binnen de volksgeneeskunde wordt Basilicum gebruikt als een middel tegen allerlei spijsverteringsklachten zoals maag- en darmkrampen, opgeblazen gevoel, misselijkheid en overgeven. Uiterlijk werd het kruid gebruikt bij insecten en schorpioenbeten en om insecten als muggen en vliegen op afstand te houden. Bij psychische klachten als  slaapstoringen, angsttoestanden en nervositeit kan Basilicum rustgevend werken. Basilicum is echter niet het eerste kruid waar aan gedacht wordt bij dergelijke klachten. Hiervoor staan andere kruiden als Citroenmelisse, lavendel, Valeriaan of Passiebloem in hoger aanzien.

Omdat het geneeskrachtige effect van Basilicum lager is dan dat van veel andere heilzame kruiden, heeft het door de tijd heen zijn farmaceutisch belang voor een groot deel verloren. Tegenwoordig worden preparaten gemaakt van Basilicumkruid nog wel gebruikt bij spijverteringsklachten als een opgeblazen gevoel en winderigheid. Ook zijn er extracten van de wortels van Basilicum te koop. Deze worden vooral ingezet in de haarverzorging vanwege het kalmerende effect op de hoofdhuid en om het haar te versterken. Ook wordt bij sommige producten aangeven dat het haaruitval tegen kan gaan.

Binnen de aromatherapie neemt Basilicum wel een rol van betekenis in. De etherische olie van Ocimum badsilicum L, Chemotyp Linalool, werkt volgens Zimmermann o.a. ontstekingsremmend, antiviraal, ontkrampend, pijnstillend, bloeddrukverlagend en zenuwstelsel regulerend. De etherische olie kan worden ingezet bij Gastritis, droog eczeem, Insectenbeten, Hoge bloeddruk, Angst, nerveusheid, slaapstoringen, stress gereguleerde symptomen, migraine en hoofdpijn en bij de hik. (2.)

1. Aromatherapie. Praxishandbuch für Pflege-, Kosmetik-, und Gesundheitsberufe. Shirley Price, Len Price. Huber, 2009
2. Aromatherapie für Pflege- und Heilberufe; Kursbuch für Ausbildung und Praxis. Eliane Zimmermann. Haug, 2011
3. https://www.mooiemoestuin.nl/kruiden/basilicum/

Bonenkruid (Satureja montana)

Het Bergbonenkruid heeft wel iets weg van Tijm. Beide struikachtige plantjes behoren tot de familie van de lipbloemige en zijn ook in de winter groen. Qua uiterlijk en qua smaak lijken ze op elkaar. De blaadjes van het Bergbonenkruid zijn echter wat meer lancetvormig dan de wat rondere tijmblaadjes. De smaak is vooral afkomstig van de etherische olie die in beide kruiden in hoge mate aanwezig is. Deze bevat een aantal overeenkomstige bestanddelen zoals, bepaalde monoterpenen, sesquiterpenen, monoterpenolen en fenolen waaronder thymol en carvacrol. Bonenkruid bevat daarnaast o.a. ook kleine hoeveelheden bitterstoffen, vitamine C en looistoffen (4-8%)

De naam Satureja montana is mogelijk afkomstig uit het oostelijke Middellandse Zeegebied waar de naam wordt gebruikt om verschillende aromatische planten aan te duiden. Montana betekent "berg" en verwijst naar de plek waar het plantje graag groeit.

In het wild komt ze voor in het Middellandse Zeegebied en de Balkan op droge, rotsachtige hellingen en lichte, kalkrijke bodem. Het plantje kan goed tegen droogte en een mager gehalte aan voedingsstoffen. Als je het kruid in de tuin wilt planten, kies dan een warme en tegen de wind beschutte plek in de zon.

In de 9e eeuw na Christus brachten benedictijner monniken Bonenkruid uit het oostelijke Middellandse Zeegebied en uit het voormalige Perzië naar Europa en verbouwden het in kloostertuinen. Net als veel andere kruiden is het Bergbonenkruid op deze manier ook langzaam bekend geworden in de noordelijkere delen van Europa. Hildegard von Bingen maakte gebruik van de heilzame eigenschappen en zette het kruid in bij bij jicht, reuma en trillende handen. In de de Middeleeuwen werd het vooral als thee of bereid met honingwater ingezet bij spijsverteringsproblemen, verlies van eetlust, hoofdpijn en slaapproblemen. Het had ook de reputatie de seksuele aantrekkingskracht en de potentie te vergroten. Door het gewone volk werd het kruid als pepervervanger gebruikt en was het bekend onder de naam "peperkruid".

Net als veel andere keukenkruiden werkt Bonenkruid bevorderend op de spijsvertering en kan het helpen bij een opgeblazen gevoel, winderigheid en buikkrampen. In de volksgeneeskunde wordt het kruid, net als Tijm, ook gebruikt bij verkoudheid. Binnen de aromatherapie zijn de belangrijkste toepassingsgebieden voor de etherische olie van Bergbonenkruid:

• Candida albens
• Chronische infecties
• Bij beginnende verkoudheid
• Bronchitis, husten, tonsillitis
• Wormen
• Vermoeidheid, opgebrand zijn en depressie
• Lage bloeddruk
• Ter verbetering van het geheugen
• Bij impotentie

Vanwege het hoge gehalte aan carvacrol kan de etherische olie worden ingezet bij talrijke bacteriële infecties maar ook tegen virussen, schimmels (candida) en parasieten. Het hoge phenolgehalte (carvacrol) maakt dat de etherische olie niet geschikt is voor kleine kinderen en zwangere vrouwen, mensen met een hoge bloeddruk en mensen met epilepsie.  

Het hydrolaat van Bergbonenkruid kun je gebruiken als mondwater om verkoudheid te voorkomen. Een andere toepassing van het hydrolaat is diarree. Inname ´s morgens van 1 theelepel innemen kan helpen bij diarree.

Zoals de naam al doet vermoeden wordt het Bonenkruid in de keuken graag toegevoegd aan bonen. Vooral bij sperziebonen en snijbonen past het heerlijk. Maar je kunt het ook goed in andere gerechten combineren zoals vleesgerechten, stoofschotels, kruidenazijn of Zuid-Europese gerechten. Hieronder twee receptjes voor de lunch waarin Bonenkruid is verwerkt. Serveer de kruidendip met een lekker broodje.

Bonenkruid-dip

• 125 g Crème fraîche of kwark
• 50 pompoenpitten, geroosterd
• 50 ml pompoenpitolie
• 2 sjalotten, fijn gesnipperd
• 1 teentje knoflook, geperst
• 1 bio citroen, sap en rasp van de schil
• 10 g vers bonenkruid
• 1 hand vol tuinkers
• 1 snufje zout
• 1 snufje peper uit de molen

Vuurbonen salade met feta en pompoenpitolie

• 1 blik gekookte vuurbonen
• 1 pakje feta, in blokjes
• 1 rode ui in dunne ringen
• bonenkruid
• pompoenpitolie
• appelazijn
• snufje zout

Hydrolate, sanfte Heilkräfte aus Pflanzenwasser. Ingrid Kleindienst-John. Freya, 2020

Aromatherapie für Pflege- und Heilberufe; Kursbuch für Ausbildung und Praxis. Eliane Zimmermann. Haug, 2011

https://www.adeg.at/land-aufs-herz/kueche-genuss/kraeuter-und-gewuerze/heilende-kraft-der-pflanzen/bohnenkraut

Citroenmelisse (Melissa officinalis)

De naam "Melissa" komt uit het Grieks en betekent "honingbij". Haar heerlijke citroenachtige geur lokt wilde bijen en honingbijen aan die in haar lipbloemen een lekkere bron van voedsel vinden. "Officinalis" laat zien dat ze vroeger als medicijnplant in de apotheek verkrijgbaar was. Het is dan ook meer een medicijnplant dan een keukenkruid hoewel je Citroenmelisse natuurlijk ook in gerechten, limonades, een kruidenazijn of likeuren kunt verwerken.

Bij het drogen verliezen Melisseblaadjes veel van hun etherische olie waardoor de geneeskrachtige werking minder wordt. Daarom  heeft het de voorkeur om Citroenmelisse vers te gebruiken als je er een thee van wilt trekken. Er zijn bij normaal gebruik van Citroenmelisse geen bijwerkingen te verwachten.

Eventueel kunnen de blaadjes houdbaar gemaakt worden door ze in te vriezen. Leg de blaadjes los naast elkaar op een stuk karton of bord en zet ze voor een half uur in de vriezer. Daarna kun je de blaadjes in een doosje doen. Zo plakken ze niet aan elkaar. Ook kun je Citroenmelisse houdbaar maken en haar inhoudsstoffen medicinaal benutten door het bereiden van een tinctuur of een glyceriet. Voor het maken hiervan verwijs ik je graag naar de pagina "extractiemethoden" onder respectievelijk de kopjes "extraheren met alcohol" en "extraheren met glycerine". Ook kun je teruggrijpen op Melisse-preparaten uit de winkel zoals dragees of tabletten.

Citroenmelisse is een kruid dat het bij ons in de tuin goed doet. Staat ze op een goede plek dan vermeerderd ze zich zelf makkelijk via uitlopers. Ze houd van een zonnige tot half-zonnige plek maar niet van een te droge grond. De grond is het beste los, humus- en kalkrijk. Het beste oogst je de blaadjes als ze fris en groen zijn, direct voordat de bloei ergens in juni begint. Op dat moment is de concentratie etherische olie het hoogst. Deze olie geeft de geur en heerlijke smaak aan dit geliefde kruid.

De etherische olie van Melissa officinalis Chemotyp Citronellal bestaat voornamelijk uit zowel sesquiterpenen als monoterpeenaldehyden (citronellal, geranial, neral). Naast de etherische olie bevat Melisse ook fenolcarbonzuren (rozemarijnzuur, chlorogeenzuur, cafeïnezuur, p-coumarinezuur en ferulazuur) die een belangrijke bijdrage leveren aan haar medicinale waarde. Verder komen onder meer bitterstoffen, hars, slijmstoffen, glycosiden, saponinen en vitamine C voor. Rozemarijnzuur, een natuurlijke polyfenol-antioxidant die naast Melisse ook voorkomt in o.a. rozemarijn, salie, pepermunt is niet alleen een goede antioxidant, maar heeft ook antivirale, ontstekingsremmende, antibiotische en kankerbestrijdende eigenschappen.

Citroenmelisse is een traditioneel kruidengeneesmiddel dat gebruikt wordt om milde stresssymptomen te verbeteren. Het kan worden ingezet bij inslaapstoringen die bijvoorbeeld zijn verbonden met angst en hartkloppingen of nerveuze onrust. Citroenmelisse is een mild rustgevend middel dat graag wordt gebruikt bij kinderen die niet goed kunnen inslapen in combinatie met angsten en buikpijn. Ook bij oververmoeidheid, nerveuze prikkelbaarheid, nerveuze hartklachten en maag- en darmproblemen wordt Melisse van oudsher gebruikt. Melisse verminderd kramp- en winderigheid in het spijsverteringskanaal. Daarnaast kan aan Melisse worden gedacht als ontspanningsmiddel bij hoofdpijn en tijdens de menopauze. Binnen de aromatherapie wordt de etherische olie van Melisse aanbevolen bij Herpes vanwege de antivirale werking. Zo kun je zelf een lippenstift maken en daar enkele druppeltjes etherische Melisse-olie in verwerken.

Volgens Bäumler werd Melisse in de volksgeneeskunde bij zenuwlijden, migraine, hoofdpijn, hysterie, tand- en oorpijn ingezet. In de vorm van omslagen werd ze gebruikt bij reuma en neuralgie (zenuwpijn). Als huismiddel om weer op krachten te komen na een verkoudheid of andere infectieziektes stond bij veel mensen Melissegeest in het medicijnkastje. Wellicht vind je het leuk om het zelf eens uit te proberen. Hiervoor het recept:

Recepten Melissegeest l en ll

• 250 g verse melisseblaadjes
• 1 bio citroen: geraspte schil en het sap
• 5- 10 hele kruidnagels
• 1 kaneelstokje
• 1 vanille peul, binnenste merg
• 1 liter wodka of jenever

                of

• 250 g verse Melisse blaadjes
• 1 bio citroen: alleen de  geraspte schil
• 5- 10 hele kruidnagels
• 1 kaneelstokje
• 1 theelepel geraspte Engelwortel
• 1 liter wodka of jenever

Doe alle ingrediënten van recept l of recept ll in een fles. Schud alles goed door elkaar en laat het vervolgens 3 tot 4 weken trekken. Zeef daarna de kruiden eruit en klaar is je Melissegeest. Je kunt een scheut ervan aan je thee toevoegen of zo een klein borrelglaasje drinken. Gezoet met een lepel honing smaakt het nog lekkerder. Je kunt er ook meteen een likeur van maken.    

Hiervoor neem je 1,5 kg suiker en 1 liter water. Doe beide ingrediënten in een pan en breng het water onder roeren aan de kook. Als de suiker is opgelost laat je de siroop nog 5 minuten zachtjes doorkoken. Na het afkoelen kun je de siroop aan je Meslissegeest toevoegen. Laat je Melisselikeur nog een paar weken trekken. Hoe langer deze staat hoe lekkerder hij wordt.

Heilpflanzen praxis Heute. Porträts - Rezepturen - Anwendung. Siegfried Bäumler. Urban & Fischer, 2007.

Kräuter-Rezeptbuch. Hausmittel & Salben, Säfte & Marmeladen, Kräuterwein, Liköre, Essig & Öl. Siegrid Hirsch. Freya, 2012.

Aromatherapie für Pflege- und Heilberufe; Kursbuch für Ausbildung und Praxis. Eliane Zimmermann. Haug, 2011

Citroenverbena (Verbena citrodora, Aloysia triphylla, Aloysia citrodora)

Citroenverbena dankt haar naam aan de frisse citroengeur. Ze behoort tot de Verbena familie en is dus direct verwant aan IJzerhard (Verbena officinalis). Sommige kennen haar wellicht onder de naam "geurig IJzerhard" andere als "Verveine". De thee van Citroenverbena wordt immers vaak verkocht onder de Franse naam "Verveine". Ook haar Latijnse naam is niet eenduidig. Zoals je hierboven kunt zien zijn er verschillende in omloop.

Citroenverbena komt oorspronkelijk uit Zuid-Amerika. Ze houdt van een warm klimaat en overleeft de koude winters in noord Europa buiten meestal niet. Je kunt het plantje in de winter daarom maar beter naar binnen halen. Op een donkere plaats verliest ze al zijn bladeren maar het volgende jaar loopt de plant weer uit wanneer je hem in het licht zet. Wil je ook in de winter kunnen blijven oogsten dan zet je de plant het beste op een lichte, warme plaats tussen 10 en 16 °C. Na de zomer is het goed om de plant terug te snoeien. De scheuten die je hierbij kunt verzamelen kun je niet alleen drogen maar ook gebruiken voor vermeerdering. Ze moeten daarvoor ongeveer 15 cm lang zijn en groeien het beste bij temperaturen tussen 18 en 25 °C.

De bladeren van Citroenverbena zijn langwerpig, ovaal. Als je goed kijkt, zie je er kleine puntjes op, zogenaamde olieklieren. Ze produceren een etherische olie dat verantwoordelijk is voor de intense geur die vrijkomt als je de bladeren tussen je vingers wrijft. Kort na het begin van de bloei tussen juni en juli bevat Citroenverbena de meeste hoeveelheid etherische olie. Pluk de blaadjes het beste ´s ochtends nadat de dauw weg is. Wil je ze drogen, spreid de blaadjes dan op een warme, donkere en luchtige plaats naast elkaar uit. Na ongeveer een week zijn ze droog. In het donker en luchtdicht verpakt, kunnen de blaadjes hun aroma voor langere tijd behouden.

De gedroogde bladeren geven hun smaak af wanneer ze worden verkruimeld en geven voedsel een citroenachtig aroma. Verse bladeren kun je niet alleen als thee gebruiken maar ook om iets extra´s mee te geven aan desserts, dips of andere gerechten.

In Zuid-Amerika wordt Citroenverbena van oudsher gebruikt als medicinale plant, vooral bij spijsverteringsproblemen, zenuwproblemen of psychische problemen. Bij ons heeft dit struikachtige plantje van oudsher binnen de volksgeneeskunde geen grote medicinale betekenis gehad. Het wordt beschreven als pijnstillend, krampstillend, ontstekingsremmend en spijsverteringsbevorderend. Citroenverbena heeft een licht kalmerend effect bij nervositeit en slapeloosheid.

Het kruid bevat onder andere flavonoïden en antioxidanten maar de grootste medicinale werking gaat uit van de etherische oliën. Een aanzienlijk percentage van deze olie bestaat uit aldehyden. Deze stofjes hebben een kalmerend effect op stress en beuren de stemming op. De Citroenverbena staat dan ook het meest bekend om zijn geneeskrachtige eigenschappen bij nervositeit en slapeloosheid. Het is een rustgevend kruid. Ook Eliane Zimmermann vermeld in haar boek "Aromatherapie für Pflege- und Heilberufe"  dat van de etherische olie een sterk dempend en rustgevende effect uitgaat. Daarnaast werkt de olie ontstekingsremmend, stimulerend op de spijsverteringsorganen, concentratiebevorderend en weeën-bevorderend en kan worden ingezet bij:

• Angsten
• Vermoeidheid
• Slaapstoringen
• Nerveuze depressie
• Ontsteking van de dunne- en dikke darm, Morbus Crohn
• Diabetes
• Tachycardie, ontsteking van de hartkransaders
• Hoge bloeddruk
• Astma (preventief)
• Reuma
• Concentratiestoringen
• Bevalling opwekkend

Ook vermeld ze dat afhankelijk van de oorsprong en samenstelling, de olie mogelijk foto-sensibiliserend kan werken en geoxideerde olie huidirritatie kan veroorzaken. Sommige aromatherapeuten staan daarom afwijzend tegenover het gebruik van deze etherische olie. Tijdens de zwangerschap wordt etherische Citroenverbene-olie afgeraden.

Omdat het plantje slechts zeer lage concentraties etherische olie bevat en deze daardoor vrij kostbaar is, tref je de olie niet vaak aan op de markt. Ook het hydrolaat dat middels destillatie wordt verkregen is bijzonder. Ze is vooral interessant voor de huid- en haarverzorging. Hoewel het hydrolaat van Citroenverbena slechts minimale sporen etherische olie bevat, is het een waardevol extract dat kan worden geïntegreerd in huid- of haarverzorgingsproducten. De aldehyden "neral" en "geranial", twee componenten van de etherische olie, bezitten naast hun karakteristieke citroengeur ook ontstekingsremmende en antioxiderende eigenschappen. Het hydrolaat ondersteunt daarmee de beschermende functie van de hoornlaag. Van het hydrolaat van Citroenverbena wordt vermeld dat het de huid kalmeert en roodheid vermindert.

Verveine is erg populair in Frankrijk. Wil je de rustgevende eigenschappen van Citroenverbena zelf eens uitproberen maak er dan een avondthee van. Je kunt de thee in de zomer ook koud drinken als verfrissende ice-thee. Hieronder twee receptjes. Het eerste is opwekkend, het tweede rustgevend.

Recept l:

• 1 liter gekookt water 
• 10 takjes verse Citroenverbena of 2 handjes gedroogde blaadjes
• 1 zakje groene (citroen) thee
• 2 bio-citroenen 
• 2 flinke eetlepels honing
• veel ijsklontjes

Doe de Citrioenverbena in een theepot en giet hierover het gekookte water. Hang er na een paar minuten een zakje groene thee bij in. Verwijder het theezakje na een minuut of tien. Rasp in de tussentijd de schil van de citroen er voorzichtig vanaf (het witte vruchtvlees neem je niet mee). Voeg de zeste (gerapste schil van de citroen) toe aan de thee. Roer het goed door en laat de thee nog een minuut of 10 trekken. Daarna zeef je de zeste eruit en voeg je de sap van de uitgeperste citroenen en de honing aan de thee toe. Roer alles goed door en giet daarna de thee in een mooie karaf. Zet hem in de koelkast en wanneer de thee helemaal koud is serveer je deze met veel ijsklontjes. Wil je echter gebruik maken van de rustgevende eigenschappen van de Verveine dan laat je de opwekkende groene thee achterwege of je maakt het volgende drankje:

Recept ll

• enkele takjes Citroenverbena
• 2 grapefruits
• 2 sinaasappels
• 2 limoenen
• ijsblokjes
• 1 liter gekookt water

Giet het gekookt water over de Citroenverbena en laat de thee ongeveer 7 minuten trekken. Haal de takjes eruit, laat de thee afkoelen en zet hem daarna in de koelkast. Wanneer de thee lekker koud is, voeg je het sap van 1 grapefruit, 1 sinaasappel en 1 limoen toe. De andere vruchten snijd je in dunne schijfjes. Doe de ijsblokjes en enkele schijfjes van het fruit in de glazen, giet er de thee over en geniet in rust van je ice-thee-momentje  :))

Aromatherapie für Pflege- und Heilberufe; Kursbuch für Ausbildung und Praxis. Eliane Zimmermann. Haug, 2011

https://de.typology.com/magazin/welche-wirkstoffe-sind-im-zitronenverbene-hydrolat-enthalten

Dille (Anethum graveolens)

Dille, met haar zachte, fijn gevederde, blaadjes en heerlijke geur was al bij de Egyptenaren een geliefd keukenkruid. Oorspronkelijk komt deze plant uit het Midden-Oosten en India. In landen rond de middellandse zee vind je haar soms verwilderd langs de weg. Bij ons groeit ze alleen in de tuin. Hoewel het aanplanten van Dille niet altijd even goed lukt. Bij mij blijven de plantjes vaak klein en sprieterig. Wil je zelf Dille in je tuin gaan aanplanten kijk dan eens op de Website: www.mooiemoestuin.nl/kruiden. Hier vind je allerlei tips voor het beste plekje en de juiste verzorging. Ik ga het dit jaar ook weer opnieuw proberen. De grootste kans op succes lijkt een vochtige maar niet te natte, doorlatende grond op een zonnige tot half-zonnige plek.

De naam "Anethum graveolens" is samengesteld uit het Griekse woord "Anethum" waar ook de Anijs vanaf is geleid en "Graveolens" dat "sterk ruikend" of "verleidelijk ruikend" betekent. De betekenis van Anethum heb ik niet kunnen vinden maar wel die van het woord Dille.

Deze naam is afkomstig van het Oudnoorse woord "dylla", wat "kalmeren" of "sussen" betekent en heeft betrekking op de rustgevende eigenschappen van het kruid op de spijsvertering.

Ook wordt "Dolde" als mogelijke afkomst van het woord "Dille" genoemd. In het Duits betekent Doldenblütler "schermbloemige".  Aan haar mooie gele schermbloemen herken je direct dat Anethum graveolens tot deze familie behoort, net als o.a. Venkel, Peterselie, Selderij, Pastinaak, Wortel, Karwij, Anijs, Koriander en Lavas. Deze planten zet je van vanwege het risico op kruisbestuiving beter niet direct in de buurt van de Dille. Dille is eenjarig wat betekent dat je haar in het voorjaar zaait en de planten na de zaadvorming (zo rond augustus) afsterven. Je kunt de dillezaadjes verzamelen voor het volgende jaar maar de plant kan zich ook zelf uitzaaien. Door kruisbestuiving met andere schermbloemige kan de lekkere dillesmaak echter verdwijnen. Ook als je de blaadjes droogt verandert de smaak. Wil je Dille houdbaar maken voor culinair gebruik, kun je ze beter invriezen. Verwijder de dikke stengels, doe ze in een plastic zakje en druk de stengeltjes in bevroren toestand fijn. zo kun je ook in de winter genieten van je "verse" Dille.

Als geneeskrachtig kruid speelt Dille binnen de volksgeneeskunde geen hele grote rol. Wel bevat de plant etherische olie die enigszins kalmerend werken bij spijsverteringsproblemen als winderigheid of krampen. Gebruikt in een zitbad zou de plant kunnen helpen bij menstruatiekrampen. De etherische olie bevindt zich zowel in de groene blaadjes als in de rijpe zaden. De olie van de zaden is van een iets andere samenstelling en bevat meer Carvon. Carvon kan in hogere concentraties schadelijk zijn voor de gezondheid en allergische reacties veroorzaken. Eliane Zimmermann vermeld in haar boek dat de etherische olie van Dille een zeer zachte olie is mits deze is gedestilleerd uit de gehele plant en niet alleen uit de zaadjes. De olie kan worden ingezet bij bronchitis, darmkolieken, leverinsufficiëntie en de hik en heeft de volgende eigenschappen:

• bevordert slijmafscheiding in de longen
• ondersteunt de galvorming en -afgifte
• vermindert winderigheid
• bloedverdunnend
• urinedrijvend

Dille heeft een frisse, kruidige en eigen smaak en wordt graag gebruikt in de keuken. Het past heel goed in gerechten met vis, komkommer, verse roomkaas, in salades, sauzen en marinades. Je kunt van dille het blad maar ook de bloemen eten. Daarnaast worden de bloemschermen en zaden gebruikt in kruidenazijn, fermentaties en marinades. Bekend is het gebruik van Dille ook bij de inmaak van zoetzure augurken en komkommers. Ben je op zoek naar inspiratie voor een kruidenazijn, kijk dan eens op de pagina "bereiding & toepassing" onder het kopje "Kruidenazijn".

Ik wil jullie het recept voor mijn Griekse spinazie-rol niet onthouden:

• 1 flinke bos dille
• 1 pakje feta
• 500 gr verse spinazie (of een deel wilde kruiden als Brandnetel, Smalle Weegbree, Duizendblad, etc.)
• 1 grote ui
• olijfolie
• gesmolten boter
• filodeeg (altenatief gewoon bladerdeeg)

Snipper een ui fijn en bak deze in olijfolie goudbruin. Heb je wilde kruiden verzameld, was deze dan en snijd ze fijn in stukjes van ongeveer 1 cm. Voeg ze toe aan je ui en bak de kruiden tot ze zacht zijn. Eventueel voeg je er iets water aan toe zodat de kruiden niet aanbakken. Was de spinazie en doe deze in een pan met een klein laagje water. Kook de spinazie tot de blaadjes helemaal zijn ingevallen en giet het water weg. Rasp de feta en snijd de Dille fijn. Druk de spinazie uit zodat het meeste vocht weg is. Heb je wat grovere spinazie kun je de blaadjes eerst nog iets fijner snijden, bij babyspinazie is dit niet nodig. Roer alle ingrediënten (m.u.v. het filodeeg) goed door elkaar tot een smeuïg geheel.

Leg 1 vel filodeeg op een theedoek en smeer het aan de bovenzijde in met gesmolten boter. Het volgende vel Filodeeg leg je hier bovenop. Leg de helft van de spinaziemassa op het onderste deel van het filodeeg en blijf daarbij 2-3 cm uit de rand. Je klapt de zijranden en de onderste rand naar binnen. Vervolgens maak je er zo goed als het gaat een dikke rol van. Rol hiervoor de theedoek naar boven of klap het bovenste deel van het filodeeg over het onderste deel. Ditzelfde doe je nog een keer. Leg de twee rollen op een ingevet of met bakpapier uitgelegd bakblik en smeer de bovenkant van het deeg in met gesmolten boter. Zet het bakblik vervolgens in een op 180 graden voorverwarmde oven. Je spinazie-rollen zijn klaar wanneer het filodeeg bruin-knapperig is. Ik vond op internet nog een filmpje over het gebruik van filodeeg: https://www.ah.nl/allerhande/video/R-V1324716/filodeeg-gebruiken.

Bon Appetit!

Aromatherapie für Pflege- und Heilberufe; Kursbuch für Ausbildung und Praxis. Eliane Zimmermann. Haug, 2011