Vlier
eerst keus bij griep en verkoudheid
Latijnse naam
Black Elder (E), Holunder (D)
Wanneer de Vlier begint te bloeien is de zomer in aantocht. De dagen zijn warmer geworden, alle bomen zijn groen en de weilanden en bermen staan vol bloemen. De Vlier herken je al van verre aan zijn grote witte schermbloemen, stralend van overvloed. Bij de Germanen was de Vlier het verblijf van de beschermende huisgodin Vrouw Holle en mocht dan ook op geen erf en voor geen huis ontbreken. Ook de Kelten vereerden haar als heilige boom. Voor hen stond de vlier symbool voor de oneindigheid van het leven.
Sinds vier jaar staat er zo`n prachtige struik in mijn tuin. Ze is zomaar komen aanwaaien. Een paar jaar geleden, als klein zaadje. Nu is ze vier meter hoog en draagt ze trots haar grote witte schermen. Ik heb haar al sinds langere tijd in mijn tuin gewenst en waarschijnlijk heeft ze mijn roep gehoord. Ieder voorjaar maak ik namelijk siroop van de witte bloemen en daarvoor moest ik vroeger altijd op pad. Nu kan ik ze zo uit mijn tuin halen. De sap staat al te trekken in de kelder en vandaag ga ik het in flessen overdoen. Vooral mijn kinderen zijn gek op deze siroop. Ik ben zelf niet zo`n grote sapdrinker maar aangevuld met een mousserende witte wijn proost ik graag op vrouw Holle: “ proost lieve vrouwe Holle dat je mijn huis en haard dit jaar weer mag zegenen”.
De afkomst van de naam Sambucus is niet met zekerheid aan te geven maar men vermoedt dat het terug te voeren is op een oud Grieks fluitinstrument namens Sambuca, dat gemaakt werd uit de takken van de Vlier. Deze bevatten een zacht merg dat je eruit kunt halen. Nigra betekent zwart en duidt op de zwarte vruchten.
Inhoudsstoffen
Onze voorouders waardeerden ook al de geneeskrachtige gaven van de Vlier. De rijpe vruchten gebruikte men vroeger als urinedrijvend en afvoerend middel. Pas later werd de geneeskrachtige werking van de bloesem bij koorts, griep, verkoudheid en ontstekingen van de luchtwegen ontdekt. De Vlier gold door zijn veelzijdige inzetbaarheid en als belangrijke vitamine C leverancier als de apotheek voor arme mensen.
De bessen
Toch is er ook voorzichtigheid geboden bij het gebruik van Vlier. In de bessen zijn net als in de bladeren en de bast één of meerdere cyanogene Glycosiden aanwezig. Vooral Sambunigrine, maar ook Prunasine, Holacine en Zierine. Deze stoffen zijn giftig. Ook het stofje Nigrine b kan spijsverteringsproblemen geven. Inname van de bessen, bladeren en bast leiden vooral bij kleine kinderen en ouderen tot misselijkheid, braak, krampen of diarree.
Het zijn met name de onrijpe bessen van de Vlier die grotere hoeveelheden Sambunigrine bevatten. Echter ook in de rijpe bessen komen deze cyagogene Glycosiden voor. En hoewel de rijpe bessen slechts lage hoeveelheden van deze giftige stoffen bevatten, kan ook hier blauwzuur worden vrijgemaakt. Het eten van rijpe vruchten wordt daarom afgeraden. Vooral grotere hoeveelheden ervan kunnen leiden tot bovengenoemde vergiftigingsverschijnselen. Worden de bessen echter boven de 80 graden verhit dan wordt dit stofje onschadelijk gemaakt.
De bessen zijn in september rijp. Je kunt ze oogsten wanneer de meeste donkerrood gekleurd zijn en verwijdert eventuele groene bolletjes. Nu kun je er een heerlijke sap van maken die bovendien ook nog gezond is. De bessen bevatten namelijk Flavonoïden (o.a. rutine, isoquerctine en hyperoside), anthocyaanglycosiden (sambucine, sambucyanine) suiker, organische zuren (ascorbine-, weinsteen- en valeriaanzuur), bitterstoffen en veel vitaminen (A, B1, B2, C), foliumzuur (Vit. B11), Kalium, Calcium en Fosfor. Men vermoedt dat de anthocyanen als antioxidant kunnen werken en het risico op hart- en vaatziekten, kanker, en andere ouderdomsziekten verlagen. Deze stof beschermt de cel voor veranderingen door vrije radicalen.
De bloemen
De bloemen kun je eind mei-begin juni oogsten. Ze worden medicinaal graag ingezet bij griep en verkoudheid en hebben een vochtafdrijvende werking. Je gaat er van zweten en je moet er ook wat vaker van naar de wc. Welke stoffen hiervoor precies verantwoordelijk zijn, is nog niet bekend. Sommige vermoeden dat het de etherische oliën zijn die in kleine hoeveelheden aanwezig zijn. Misschien is het ook een mix aan verschillende inhoudsstoffen die in de bloemen voorkomen. Allereerst springt het hoge percentage Flavonoïden (o.a. Rutine, Isoquerctine, Quercitine en hyperoside) in het oog. Verder bevatten de bloemen in geringe mate chlorogeenzuur, etherische olie, looistoffen, slijmstoffen, triterpenen, rijkelijk kalium en glycosiden. De looistoffen werken samentrekkend en de slijmstoffen op hun beurt hebben juist een beschermende functie voor de (slijm)huid.
Bladeren en bast
In het internet vind je ook aanwijzingen voor het gebruik van de bast en de bladeren als afvoermiddel. Vanwege het hoge gehalte aan cyanogene glycosiden (blauwzuur) raad ik het inwendig gebruik ervan af. Bij de beschrijving van de geneeskrachtige werking van de Vlier hierna, vindt je alternatieve planten die minder schadelijk zijn.
Geneeskrachtige werking
Immuunsysteem
Ziek zijn is niet altijd een pretje en we proberen dat natuurlijk te voorkomen door gezond te eten en voldoende te bewegen en aan de frisse lucht te gaan. Toch worden we allemaal wel eens ziek of verkouden. Het is echter niet slecht wanneer we af en toe ziek zijn en ons lijf in actie moet komen tegen ziektemakers van buiten. Dit sterkt het immuunsysteem. Vooral voor kleine kinderen is het goed regelmatig ziek te zijn en het lichaam te sterken. Hoe snel een immuunsysteem achteruit kan gaan zag ik bij mijn man die regelmatig voor langere tijd op Antarctica verbleef en telkens wanneer hij terug kwam verkouden werd. Omdat op het ijs geen ziekmakende bacteriën of virussen aanwezig zijn, was het immuunsysteem in slaap gevallen. De vlier ondersteund je immuunsysteem. En wat een geluk dat in de herfst, net voor de winter waar het griepvirus op de loer ligt, de vruchtjes rijp zijn die veel vitamine C bevatten. Rauw kun je ze niet eten maar je kunt er wel en heerlijke sap van maken. Door het koken gaan er echter veel vitaminen verloren. Zorg er daarom voor dat je alles slechts tot 80 graden verhit en niet laat koken. De giftige stoffen gaan kapot wanneer je ze bij 80 graden 15 minuten verwarmt. Ook kun je van de gedroogde bessen een thee (infusie) zetten door er gekookt water over te gieten.
Verkoudheid en griep
Meestal willen we zo snel mogelijk van onze ziekte af zijn en het liefst de symptomen die erbij horen onderdrukken door inname van koorstverlagende, pijnstillende, ontstekingsremmende en hoestonderdrukkende middelen of antibiotica. Sommige beweren dat hiermee het zelfherstellend vermogen en het immuunsysteem van ons lichaam in gevaar komt en dat het lichaam zelf het beste weet hoe het met ziekte om moet gaan. Ook zijn sommige mensen daarom tegenstander van inentingen. Ja, het geeft ook wel te denken.
Onze westerse geneeskunde heeft veel mensen geholpen, nieuwe behandelmethoden ontwikkeld en inzicht gegeven in ziektes. Vooral bij ernstige ziektes en verwondingen kunnen we terugvallen op een hoogstaande medische zorg. Aan de andere kant denk ik als kruidenfan dat in veel gevallen te snel naar synthetische geneesmiddelen wordt gegrepen. Vooral bij verkoudheid en griep mag je het lichaam best de tijd geven om ziek te zijn en er zelf weer bovenop te komen. Zo is koorts een prachtig instrument van het lichaam om ziekteverwekkers onschadelijk te maken en via het zweten de afvalstoffen uit het lichaam te verwijderen. Een thee van de bloemen van de Vlier ondersteunt dit proces. Het drinken van een warme kop vlierbloesemthee opent de capillaire vaten, stimuleert de zweetproductie en laat op die manier warmte en afvalstoffen ontwijken.
Vooral aan het begin van een griep of verkoudheid wordt een thee uit vlierbloesem aanbevolen. Komt er hoge koorts (boven de 39 graden) bij, dan kan daarnaast een thee uit de bloemen van Moerasspirea en de bast van de Wilg helpen om de koorts te verlagen en pijnlijke gewrichten of hoofdpijn te verlichten. Deze planten bevatten Salicine, de natuurlijke variant van de synthetische stof die in Aspirine werkzaam is.
Luchtwegen
Uit de volksgeneeskunde is overgeleverd dat een thee uit de bessen of de bloemen slijmoplossend werkt en ingezet kan worden bij verkoudheid met slijm in de bijholtes of bronchiën. De Vlier staat al sinds lange tijd in hoog aanzien bij verkoudheid, griepachtige infecties en griep hetgeen met hoesten, snotteren, heesheid, koorts, luchtwegontstekingen en een verzwakt immuunsysteem of zere gewrichten gepaard gaat. Toch is de wetenschap er nog niet uit welke stoffen hier precies verantwoordelijk zijn.
Nier en blaas
Ook de licht diuretische (urinedrijvende) werking van een warme thee uit de gedroogde bloemen of gedroogde bessen is niet wetenschappelijk onderbouwt. Hoewel sommige auteurs wijzen op de stoffen Sambucyanin en mineralen als kalium konden de inhoudsstoffen van de vlier tot nu toe niet met de effecten in verbinding gebracht worden. Door de mild diuretische werking werkt vlierbloesem tegen vochtopeenhoping en verlichtend bij artritis, artrose en jicht. Doordat de nieren worden gestimuleerd om meer water uit te scheiden kunnen ziekteverwekkende kiemen in de urinewegen sneller worden uitgespoeld en lichte vormen van blaasontsteking worden voorkomen of genezen. Hiervoor kun je ook het sap uit de bessen gebruiken dat je voor het drinken eerst verwarmd boven de 80 graden. Met wat honing erdoor is het een heerlijk drankje.
Rosalee de la Foret en emily Han geven in hun boek “Heilende wildkräuter” aan dat het juist een koude thee van de vlierbloesem is die zorgt voor een urinedrijvend effect.
Huid
In de natuurcosmetica wordt de Vlier aangeraden voor het reinigen van de huid middels stoombaden, reinigingslotions of gezichtswater. Hiervoor kun je een thee van de vlierbloesem maken of een hydrolaat van de bloesem gebruiken. Ook voor huid- en oogkompressen is een thee of hydrolaat geschikt.
Er bestaat ook een olie uit de Vlierbloesemzaadjes. Deze kun je door je eigen crèmes of zalven mixen. De olie wordt aanbevolen bij zowel een droge, gevoelige of geïrriteerde huid als bij vette-onreine huid of neurodermitis. De olie bevat linolzuur en a-linoleenzuur. De stoffen werken ontstekingsremmend, verzachtend, verzorgend en cel-regenererend.
Afvoerende werking
De rauwe bes, schors en bladeren hebben een laxerende werking en kunnen worden ingezet bij constipatie. Vanwege het relatief hoge gehalte aan cyanogene glycosiden die giftig zijn, verdienen andere planten echter de voorkeur. De wortel van de Medicinale Rhabarber (Rheum pamatum), de schors van de Vuilboom (Frangula alnus), de bladeren van de Aloe (extracten hiervan) of de bladeren van Sennes en (Senna alexandrina) hebben ook een afvoerende werking die je veiliger kunt gebruiken. Ze werken na ongeveer 8-10 uur maar er is bij het gebruik ervan voorzichtigheid geboden. Volg altijd de juiste dosering op (stel de hoeveelheid zodanig in dat je geen diarree maar een zachte ontlasting hebt) en gebruik het niet langer dan 8 -10 dagen. Ook kan een thee uit lijnzaden worden gemaakt.
In de volksgeneeskunde werd het sap van de bessen als afvoermiddel gebruikt terwijl de sterk ingekookte bessen juist bij de behandeling van diarree werden aanbevolen. Ik heb hier zelf geen ervaring mee maar je zou kunnen proberen of het sap van de bessen werkt. Denk er aan dat je het sap wel eerst tot boven de 80 graden verwarmt voordat je deze inneemt.
Bereidingen uit de Vlier
Drogen
De bloemen en de bessen kun je drogen voor later gebruik. Hieruit kun je dan een thee of een tinctuur maken. Ook kun je de gedroogde bloemen gebruiken om te inhaleren.
Inhalatie
Bij verkoudheid is het fijn om te inhaleren met kruiden of etherische olie. Het bevochtigd de droge luchtwegen en kan ontstekingsremmend en slijmoplossend werken. Vooral bij ontstoken neusholtes wordt vlierbloesem ingezet. Hiervoor neem je een pan met een kleine hand vol gedroogde vlierbloesem waar je kokend water over giet. Ga er vervolgens met je gezicht boven hangen en leg een handdoek over je hoofd en de pan. Pas op voor verbrandingen en ga er iet te dicht boven zitten. Er zijn ook speciale inhalatie-apparaatjes te koop die praktischer zijn.
Thee
Will je de zweetdrijvende effecten van de Vlier gebruiken dan kun je van de gedroogde bloesem of bessen een thee maken. Neem een eetlepel gedroogde vlierbloesem of bessen en giet er 200 ml gekookt water over. 10-15 minuten laten trekken en warm opdrinken. Eventueel samen met citroensap en wat honing. De thee kun je drinken bij beginnende verkoudheid, griepachtige ontstekingen en griep.
Tinctuur
Ook een tinctuur kun je gebruiken bij griep of griepachtige infecties en verkoudheid. Hiervoor neem je 3-4 keer per dag een kopje heet water met 30 druppels van de tinctuur. Hoe je deze maakt kun je lezen in mijn artikel over tincturen onder het kopje 'extraheren met alcohol'. Gebruik hiervoor 40 vol%. alcohol.
Sap, siroop en marmelade
Van de bessen kun je een heerlijke sap maken. Na het verwarmen van de rijpe bessen (15 min bij 80 graden) kun je deze door een zeef drukken en de sap eruit persen. Wellicht kun je het ook omgekeerd doen en eerst de sap persen en het daarna verwarmen. Gebruik de sap van de bessen niet onverwarmd.
Wil je de sap houdbaar maken dan moet je er een siroop van maken door er suiker aan toe te voegen. Voor een sap, siroop, likeuren, marmelade, moes, compote of gelee is het ook heerlijk om de vlierbessen te mengen met bramen die rond dezelfde tijd rijp zijn. Daarnaast kunnen vlierbessen goed worden gecombineerd met pruimen, appel, peren of rozenbottels. Als specerijen toevoeging kun je denken aan kaneel en kruidnagel. Ook fijn geraspte citroenschaal past er goed bij.
Siroop I
In de zomer is niets lekkerder dan een glas zelfgemaakte vlierboesemsap met ijsklontjes. En zo moeilijk is het niet om het zelf te maken. Hiervoor heb je nodig:
- 30 middelgrote schermen vlierbloesem
- 2 liter water
- 2,5 kg suiker
- 4 citroenen BIO
- de rasp van 4 citroenen
- 50 gr. citroenzuur (E330 in poedervorm)
- grote pan (als je meer maakt kun je ook een schone emmer gebruiken)
Kook het water, voeg er de suiker aan toe, roer alles goed door en laat het afkoelen. In de tussentijd was je de citroenen en rasp je de schil eraf. De citroenen snijd je vervolgens door de midden en pers je zo goed als het gaat uit. De rasp, het sap, de citroenen en het citroenzuur doe je bij het suikerwater wanneer deze tot handwarmte is afgekoeld. De bloemen kijk je goed na op luizen want de vlier is er soms vol mee. Dan knip je de dikkere groene steeltjes van de bloemen en voeg je de schermen toe aan de pan met het citroen-suiker-water. Roer alles nog een keer goed door en leg er een theedoek over. De pan zet je vervolgens op een niet te warme plek weg en na drie dagen is je siroop klaar. Je kunt het nu afgieten door een theedoek in een grote zeef te leggen en de siroop er doorheen te laten lopen. Druk tenslotte de theedoek goed uit en vul de siroop in steriele flessen af. De flessen maak je steriel door ze een bij 100 graden in de over te verwarmen, ze uit te koken of te ontsmetten met alcohol. Dit geldt ook voor de deksels. Let op: deze kun je niet in de oven leggen want dan smelt de coating aan de binnenkant. Je kunt ze wel uitkoken of ontsmetten met alcohol.
Siroop II
Behalve van de bloesem kun je ook van de bessen een siroop maken. Hiervoor heb je nodig:
- 1 kg vlierbessen zonder de groene steeltjes
- 275 g suiker
- Kop water
- Kruidnagel, kaneel, gember, citroensap
De bessen haal je zo goed mogelijk van de steeltjes en doe je daarna in een pan. Je voegt het kopje water toe en brengt alles onder roeren aan de kook. Je laat dit een tijdje door pruttelen totdat de sap zich ontwikkeld heeft. De sap laat je door een zeef lopen en vang je weer op een pan. Dan voeg je hieraan de suiker toe en eventueel nog wat specerijen voor de smaak of wat citroensap. Dit alles laat je nog eens onder roeren 15 minuten zachtjes koken. De stukjes specerijen haal je eruit en je giet de hete sap in de gereinigde en ontsmetten flessen.
Likeur
Van de bessensap kun je ook een likeur maken door aan 1 liter sap, 500 g suiker en het merg van een vanillepeul of een pakje vanillesuiker toe te voegen. Je kunt er eventueel ook nog kaneel, gember of kruidennagel bij doen. Dit laat je 20 min. uur zachtjes koken. Daarna voeg je ½ l Rum (40%) toe. Vervolgens zeef je de likeur en vult het heet in de schoongemaakte en ontsmette flessen. Laat de likeur een paar maanden trekken. Hoe langer je het laat staan, hoe beter de smaak wordt.
Azijn
Overgiet een aantal mooie schermen vlierbloesem met Appel of witte wijnazijn azijn. Laat het drie weken trekken en filter het vervolgens af.
Lotion
Voor een verfrissende lotion die vooral voor een onreine, vette huid geschikt is, neem je een paar schermen vlierbloesem, een biologische Citroen en gekookt water. Vul een pot of fles voor de helft met verse vlierbloesem (of voor een kwart met gedroogde) en een aan schijfjes gesneden citroen. Laat het gekookte water iets afkoelen (10 minuten) en giet het dan over de bloemen. Dit alles laat je 24 uur trekken. Daarna kun je het filteren en in de koelkast bewaren. Binnen drie dagen verbruiken.
Tonic
Je kunt ook een tonicum maken met Hamamelis-destilaat (Toverhazelaar). Let op dat je een Hamamelishydrolaat hebt en geen tinctuur. Een tinctuur bevat namelijk alcohol. Vul de helft van een potje of fles met vlierbloesem schermen. Je kunt ook een mix van (gedroogde) vlierbloesem en (gedroogde) rozenblaadjes (half-half) maken. Het potje vul je daarna op met het Hamamelisdestilaat en laat dit 4 weken op een koele plek treken. Af en toe doorschudden. Na vier weken zeef je het door een schone doek, drukt alles goed uit en vult het tonicum in gedesinfecteerde (sproei)flesjes. Koel gelagerd blijft dit tonicum ongeveer een jaar houdbaar. Het werkt huidstraffend, rustgevend, koelend en verzachtend bij zonnebrand.
Eten
Het meest bekend is wel de Vlierbloesempannekoek. Hiervoor maak je een gewoon pannekoekbeslag en dompel je de schermen in het beslag. Je hoeft ze niet helemaal onder te dompelen maar ligt in het beslag te drukken. Vervolgens bak je ze aan één kant in de pan met boter en knip je de groene steeltjes kort af. Dan draai je ze om en bak je de kleine pannenkoekjes aan de andere kant. Je kunt meerdere schermpjes tegelijkertijd bakken. Als ze klaar zijn met poedersuiker bestrooien.
De bloemetjes kun je natuurlijk ook zo over of in gerechten doen. Ze passen vooral goed bij nagerechten.
Homeopathie
In de homeopathie is Sambucus nigra is een van de belangrijkste middelen bij een neusontsteking, bronchitis met kortademigheid, kroep, astma en een verstopte neus bij jonge kinderen en zuigelingen. Een verstopte neus kan zeer pijnlijk zijn voor baby's en peuters. Wanneer de neus verstopt is moet door de mond worden geademd waarbij de slijmvliezen in de mond en keel uitdrogen en krampachtig hoesten kan ontstaan. Ook is het voor kleine kinderen moeilijk om op de rug liggend, slijm op te hoesten, evenals zuigen en drinken met een verstopte neus. Sambucus nigra kan deze symptomen verlichten.
Contra-indicatie
- Bloesem: geen
- Bessen: vooral de onrijpe bessen, bast en bladeren zijn giftig. De rijpe bessen voor gebruik eerst 20 min. bij 80 graden verwarmen.
Andere kruiden
Immuunsysteem
- Rozenbottel (vit C)
- Duindoorn (Hippophae rhamnoides)( bessen (vit. C)
- Zonnenhoed (Echinacea purpurea), kruid
Verkoudheid en( beginnende) griep
Zweetdrijvende kruiden
- Linde (Tilia), bloemen
- Jaborandi (Pilocarpus pennatifolius), bladeren
Koorsten pijnverlagend
- Moerasspirea (Filipendulae ulmariae), kruid
- Wilg (Salix), bast
Nier en blaas
diuretische (urinedrijvende) werking:
- Berk (Betula pendula), blad
- Brandnetel (Urtica urens), kruid
- Paardenbloem (Taraxacum officinalis), blad
- Guldenroede (Solidago virgaurea), kruid
- Paardenstaart (Equisetum arvense) kruid
- Peterselie (Petrosilenum crispum), kruid
- Lavas (Levisticum officinalis), kruid
- Jeneverbes (juniperus communis), bes
Huid
- Heermoes (Equisetum arvense): Wondhelend en jeuk verminderend
- Aloe (Aloe barbadensis): vochtheid en ontstekingsremmend
- Ogentroost (Euphrasia officinalis): ontstekingsremmend en prikkelsverzachtend
- Centella (Centella asiatica): wondgenezingsbevorderend en celstimulerend
- Echte Kamille (Matricaria recutica L.): tegen ontstekingen en wondhelend
- Heemst (Althaea officinalis L.): prikkelsverminderend en rustgevend voor de huid
- Toverhazelaar (Hamamelis virginiana): verminderd prikkels en antioxidativ
- Hop (Humulus lupulus): ontstekingsremmend en antibacterieel
- Jiaogulan (Gynostemma pentaphyllum): Harmoniserend und prikkels verlagend
- St. Janskruid (Hypericum perforatum L.): wondhelend en antimicrobieel
- Lavendel (Lavandula angustifolia): genezing bevorderend en rustgevend voor de huid
- Moerasspirea (Filipendula ulmaria L., Spiraea) : rustgevend voor de huid en ontstekingsremmend
- Kaasjeskruid ( Malva sylvestris L.): ontstekingsremmend en prikkels verminderend
- Citroenmelisse (Melissa officinalis L.); Antiviraal (virus) en antimicrobiel
- Rozemarijn (Salvia rosmarinus): doorbloeding bevorderend en antioxidatief
- Rode klaver (Trifolium pratense): Antioxidatief und celstimulerend
- Duizendblad (Achillea millefolium); ontstekingsremmend en samentrekkend
- Smalle Weegbree (Plantago lanceolata L): ontstekingsremmend en prikkels verminderend
Afvoerende werking
- Medicinale Rhabarber (Rheum pamatum), wortel
- Vuilboom (Frangula alnus), schors
- Aloe extract (Aloe vera), blad
- Sennes (Senna alexandrina) blad
Als afvoermiddel bij obstipatie kun je volgende theemix gebruiken:
- Vuilboom schors (Frangulae cortex) 25 g
- Sennesbladeren 25 (sennae folium) 25 g
- Kümmelzaad (Carvi fructus cont.) 25 g
- Kamillebloemen (Matricariae flos) 25 g
Hiervan wordt 1 theelepel met een kop heet water overgoten, 10 min. laten trekken. Deze thee wordt s´avonds gedronken.