Echte Valeriaan

beschermend elfenkruid

Valeriana officinalis

Valerian (E), Baldrianl (D)


Nu ik dit schrijf is het midden oktober en de herfst rondom zichtbaar. De bladeren van de bomen kleuren van groen-geel tot rood-bruin, de bovengrondse delen van kruiden zijn aan het afsterven en de planten trekken waardevolle stoffen die ze nodig hebben voor het overbruggen van de winter en het opnieuw uitlopen in het voorjaar, terug in de wortels. Dit betekent voor ons dat de tijd van het wortelgraven is aangebroken. Eén van de kruiden waarvan de wortels medicinaal gebruikt worden, is de Valeriaan. 


Deze plant is verbonden met mythische verhalen over nimfen, elfen en feeën, wezens van het water en de maan die rond om haar bloemen dansen in het maanlicht en in haar wonen. Dit elfenkruid groeit op magische plekken, bij bronnen en kwellen, op vochtige oevers. Ze geldt als een licht, helder kruid en beschermsters tegen alle kwaad. Op de plek waar ze groeit zorgt ze ervoor dat zwaarte en donkerheid geen vat kunnen krijgen. In de oudheid geloofden de mensen dat Valeriaan een anti-demonische werking had en het vermogen bezat om boze geesten en duivels te verdrijven en werd het in huis en in de stal opgehangen. Volgens overleveringen gaven boeren aan koeien die net een kalf hadden gekregen, water met drie kruiden Valeriaan, Oregano (wilde marjolein) en Dille om de moederkoe en kalf tegen boze krachten te beschermen.


Voor mij is de valeriaan altijd al heel bijzonder geweest. Ik voel met deze plant op één of andere manier een diepe verbondenheid die teruggaat tot in mijn kinderjaren toen ik een jaar of 10 moet zijn geweest. Toen ik klein was gingen we af en toe naar mijn oma die op een boerderij in Twente woonde. Daar wandelden mijn zus en ik altijd door de weilanden en bosjes rondom de boerderij met de hondjes van mijn familie. Ik heb een herinnering aan een grote plant die daar langs de kant van de sloot groeide. Op één of andere manier heeft die plant mij toen al aangetrokken en in mijn geheugen vastgezet. Pas vele jaren later toen ik mij begon te interesseren voor kruiden, herinnerde ik mij aan deze plant en wist ik dat ik toen de Valeriaan moest hebben gezien. Ik weet niet waar deze vaste overtuiging vandaan komt want toen ik de plant zag was ik nog heel jong. Voor mij is de Valeriaan op één of andere manier altijd in mijn leven aanwezig geweest en in de tijd dat ik overspannen was van grote waarde geweest. Wellicht heb je zelf ook om één of andere reden een voorkeur voor bepaalde kruiden, kruiden die je aandacht trekken of iedere keer weer op je pad verschijnen. Misschien hebben planten ons veel meer te vertellen en te bieden dan we ons in eerste instantie realiseren.


Maar laten we terug gaan naar de Valeriaan met haar prachtige zachtrose, trompetvormige bloemetjes. De bloemhoofden van de Valeriaan staan in ietwat bolle tuiltjes bij elkaar en meerdere tuilen samen geven de indruk van grote schermen. Ook de bladeren hebben wel iets weg van de bladeren van vele schermbloemige planten. Ze zijn enkel geveerd, met eironde tot lancetvormige deelblaadjes en een grof gezaagde bladrand. Hoewel je zou kunnen denken Valeriaan daarom lid is van de familie van de schermbloemige is dit echter niet het geval. De Valeriaan behoort tot de  kamperfoeliefamilie (Caprifoliaceae).


In Nederland kun je de Valeriaan in het wild tegen komen. Ze groeit graag op vochtige en voedselrijke bodems, maar houdt er niet van wanneer ze onder water komt te staan. Je vindt haar af en toe op een zonnig plekje, langs rivieren en sloten, soms samen met Moerasspirea. In België en Nederland komen twee soorten Valeriaan in het wild voor: de algemenere Echte Valeriaan (Valeriana officinalis) die wel 1.50 m hoog kan worden en de veel zeldzamere Kleine Valeriaan (Valeriana dioica) die ook bekend is als Moerasvaleriaan en slechts 30 cm hoog wordt. Hier in de Alpen kom ik ook vaak de Bergvaleriaan (Valeriana montana)  tegen. Wanneer ik de Flora van de Alpen opensla zie ik echter nog veel meer (ook zeldzame) soorten Valeriaan (Baldrian) die hier in Oostenrijk in de bergen groeien zoals o.a. de Schmalblättrige-, Verschiedenblättrige-, Weidenblättriger-, Zwerg-, Felsen-, Keltischer- en Dreiblatt Baldrian.


Voor medicinale doeleinden wordt echter alleen de Valeriana officinalis gebruikt. De naam "Valeriana" is mogelijk afkomstig van "Valeria", een Romeinse provincie in het huidige West-Hongarije (Pannonia Valeria inferiore). Een andere oorsprong die ook genoemd wordt, is het Latijnse woord "valere" dat "gezond zijn" betekent. De naam officinalis zijn we al vaker bij belangrijke geneeskrachtige planten tegengekomen en is afgeleid van het Latijnse woord "officina", wat werkplaats of apotheek betekent, en duidt op een plant die vroeger in de apotheek werd verkocht en waar een belangrijke geneeskrachtige werking aan toe werd geschreven.


De geneeskrachtige werking van Valeriaan is hoewel ze prachtige bloemetjes en frisgroene bladeren heeft, echter te vinden in de wortel. Valeriaan heeft geen diepe penwortel maar een wortelstok, waaruit stengels omhoog groeien en ondergrondse uitlopers ontstaan. Deze wortels worden ook rizoom genoemd. Wanneer een stuk van de wortel wordt afgebroken kan ze gewoon weer uitlopen op het wortelstuk dat in de grond achter blijft.


Inhoudsstoffen


Al in de oudheid nam Valeriaan een belangrijke plek in binnen de geneeskunde. Deze reputatie heeft ze tot aan de dag van vandaag behouden. In de middeleeuwen gold Valeriaan als universeel geneesmiddel en diende o.a. als pijnstiller, als middel om de menstruatie op te wekken, tegen hoesten en astma en  bij oogproblemen. Het gebruik van de wortel als sedativum (rustgevend middel) is van latere datum.


Tegenwoordig worden binnen de fytotherapie uitsluitend preparaten uit de wortel gebruikt. Deze wortels worden eind september verzameld waarna je ze vers kunt gebruiken voor een tinctuur of kunt drogen voor later gebruik. Voor het drogen snijd je de wortel het beste in kleine stukjes. De geur die hierbij vrijkomt is enigszins penetrant en wordt veroorzaakt door Isovaleriaanzuur. Ik las op internet dat  de geur van Isovaleriaanzuur herinnert aan zweetvoeten of rotte kaas. Dit komt omdat huidbacteriën op onze huid het aminozuur leucine omzetten in isovaleriaanzuur, wat bijdraagt aan de karakteristieke zweetvoetengeur.


Naast dit stofje bevat de wortel monoterpenen die tot de iridoide glycosiden worden gerekend, de zogenaamde Valepotriaten. Ook komen sesquiterpeencarbonzuren, met name valereen- en acetoxyvalereenzuur en een klein percentage etherische olie voor, die bijdragen aan de geneeskrachtige werking van de wortel. Ook voorhanden is een hydrofiel lignaan dat slaapbevorderend en rustgevend werkt. Daarnaast komt in de wortel een zeer kleine hoeveelheden alkaloïden voor.


Er worden ook geneesmiddelen verkocht waarin geen valepotriaten aanwezig zijn. Deze werken volgens Bäumler sedatief (slaapverwekkend en rustgevend) en zijn vooral s´ avonds voor het slapen gaan geschikt terwijl de middelen waarin deze stof wel aanwezig is, ook overdag als kalmerend middel kunnen worden gebruikt. 




Geneeskrachtige werking

Welke stoffen precies waar voor verantwoordelijk zijn, wordt nog steeds onderzocht. Mogelijk is dat niet één specifieke stof maar juist de bijzondere combinatie van meerdere stoffen Valeriaan tot een prachtig natuurlijk geneesmiddel maakt. In het algemeen kan gezegd worden dat Valeriaan een rustgevende en ook opbeurende werking heeft en het zenuwstelsel in evenwicht brengt. Het Valereenzuur werkt volgens Bäumler dempend op het centrale zenuwstelsel en tegelijkertijd ontkrampend en spierontspannend. Fintelmann e.a. geven aan dat nieuwe onderzoeken laten zien dat van Valeriaan een angstverminderende, antidepressieve en stressreducerende werking uitgaat.


Valeriaan kalmeert, ontspant en heeft een balancerend effect zonder je in slaap te brengen of je reactievermogen te verminderen.

Valeriaan wordt ingezet bij:

  • nerveuze opwinding, inclusief nerveuze krampachtige klachten in het maag-darm-kanaal
  • slaapstoringen met nerveuze klachten.
  • nerveuze hartklachten
  • acute en chronische angsttoestanden

De inslaaptijd en kwaliteit van de slaap kan door Valeriaan worden verbeterd in combinatie met andere rustgevende kruiden als Melisse (bij opwinding), Hop (bij slaapstoring) en Meidoorn (bij hartklachten).


In de volksgeneeskunde werd Valeriaan ook gebruikt bij prikkelbare blaas, epilepsie, hysterie, opgewondenheid, tijdens de menstruatie, en de overgang en bij neuralgie (zenuwpijn). Geertrude Messners geeft in haar Kräuterhandbuch "Altes wissen neu entdecken" aan dat Valeriaan zenuwsterkend, rustgevend (vooral voor het hart), ogensterkend, slaapbevorderend, krampverminderend, pijnstillend, maagversterkend en bloeddrukverlagend werkt. Ook vermeld zij dat veel mensen niet zo goed aanspreken op de wortel en niet iedereen de wortel goed verdraagt. Zij pleit daarom juist voor het gebruik van de bloemen en geeft aan dat met een slaapthee uit de bloemen vaak meer bereikt wordt dan uit de wortel.  Het is het proberen waard. je moet dan echter wel op tijd zijn om deze bloemen te plukken. Ze bloeien namelijk in de zomer in de maanden juni-juli. 


Het effect van Valeriaan als slaapmiddel ontvouwt zich niet altijd direct. Het kan tot twee weken duren voordat je slaap is verbeterd. Daarom moet je, zoals wel vaker bij kruidenpreparaten het geval is, bereidingen uit Valeriaan regelmatig en over een langere periode innemen.

 


Contra-indicatie

Ook kom ik vaak tegen dat Valeriaan niet bij iedereen dezelfde uitwerking heeft en sommige mensen Valeriaan minder goed verdragen. In het algemeen zijn bij normaal gebruik echter geen bijwerkingen te verwachten.


Bereidingen uit Valeriaan



Mocht je je eigen producten willen maken kun je of in de natuur op zoek naar de Valeriaanwortel of in de apotheek losse, gedroogde valeriaanwortel (Valerianae radix) kopen. Je kunt Valeriaan op verschillende manieren gebruiken.



Infusie (thee)

Er zijn 3 manieren om een een thee van Valeriaanwortel te maken (Fintelmann e.a.):

  • 2 tl gedroogde wortel met 250 ml gekookt water opgieten en 5 minuten laten trekken. Zeven en warm drinken.
  • 2 tl gedroogde wortel met 250 koud water aanzetten en 8 - 10 uur laten weken. Zeven en koud drinken voor het slapen gaan.
  • 2 tl gedroogde wortel met 250 ml gekookt water opgieten en 12 uur laten trekken. 30 minuten voor het slapengaan drinken.


Ik ben in meerdere boeken tegen gekomen dat een koude bereiding van Valeriaan beter werkt dan een warme opgieting omdat deze manier van bereiden schonender is en de inhoudsstoffen beter bewaard blijven. Ik kan hierover helaas geen uitsluitsel geven. Je zou het ook kunnen combineren. Heb je s´morgens weinig tijd dan bereid je een kopje warme thee volgens de eerste methode en zet je meteen voor ´s avonds een maceraat aan volgens de 2e methode. Laat deze overdag in de koelkast trekken. Voor het opdrinken kun je de thee iets opwarmen (lauwwarm).



Tinctuur

Je kunt zowel van de verse als gedroogde wortels een tinctuur maken die je kunt inzetten bij nervositeit voor bijvoorbeeld een examen, prikkelbaarheid, stress, slaapstoornissen en spanning. Hierbij ga je als volgt te werk.

 

  • Het beste graaf je 2-3 jaar oude wortels op en was je deze goed af onder stromend water en boen je ze met een borsteltje (tandborstel) schoon.
  • Daarna hak je de wortel fijn en druk je deze in een vijzel nog een keer goed aan.
  • Vervolgens vul je een jampotje met 2/3 wortels en vul je deze op met 45- 50% alcohol. Heb je gedroogde wortels dan vul je het jampotje voor 1/3 deel.
  • Sluit het potje af met een deksel en laat dit 2-4 weken staan op een lichte plek bij kamertemperatuur maar niet in de zon.
  • Na deze tijd filter je de wortels eruit en bewaar je de tinctuur het liefst in een bruin flesje. Niet vergeten de naam en de datum erop te zetten. De tinctuur is 1-3 jaar houdbaar.  


Neem 3 x daags 10-30 druppels tinctuur. Begin bij een lagere dosis en kijk hoe je hierop reageert, dit is voor iedereen anders. Volgens Fintelmann kan van de tinctuur 1 tot 2 theelepels worden ingenomen. Mocht het gewenste effect niet optreden kan dit in korte afstanden zelfs nog 2-3 keer herhaald worden. Een overdosis is daarbij niet te verwachten volgens de auteur.



Glyceriet

Dit type kruidenextract is voor iedereen die om welke reden dan ook, alcoholische tincturen of extracten wil vermijden. Het is een "tinctuur" die geschikt is voor kinderen en populair is vanwege de zoete smaak. Bovendien is het niet zo sterk in het gehalte aan actieve ingrediënten als een alcoholische tinctuur. Neem hiervoor:

  • 5 tot 10 gram gedroogde wortel
  • 70 gram glycerine (99,6%)
  • 30 gram water

Meng het water en de glycerine en doe dit samen met de stukjes wortel in een vuurvast glas (jampotje) of keramisch potje. Het jampotje kun je au bain-marie verwarmen, het keramsiche potje op en stoofje boven een waxinelichtje. Verwarm dit glyceriet tot

50 – 60 °C, en laat dit 2 tot 4 uur trekken. Roer het in deze tijd af en toe om. Daarna laat je de oplossing afkoelen. Dit kun je over meerdere dagen (2-3 dagen) herhalen. Daarna filter je de wortelstukjes eruit en bewaar je het glyceriet in een donker flesje op een koele plek.


Je kunt dit glyceriet ook koud aanzetten in een glazen potje met deksel en 4-6 weken bij kamertemperatuur, maar niet in de zon, laten trekken.



In bad

Vind je het heerlijk om af en toe voor het slapen gaan een rustgevend bad te nemen kun je hier een aftreksel van Valeriaan aan toevoegen. Je hebt hier wel behoorlijk wat gedroogde wortels voor nodig:

  • 100 gr wortels
  • 1 ltr koud water

Wil je s´avonds van een heerlijk rustgevend bad genieten dan zet je s´morgens een maceraat van bovenstaande ingrediënten aan. Doe het water en de wortels in een kommetje en laat dit ten minste 10 uur trekken. De wortels zeef je er daarna uit en het maceraat voeg je toe aan een niet te heet bad van rond de 35-38 raden. Geniet 10 tot 15 minuten van het bad en ga dan aansluitend naar bed.



In de keuken

Vanaf april kun je de malse bladeren van Valeriaan gebruiken als smaakmaker in de wilde kruidenkeuken. In kleine hoeveelheden geeft het wilde kruidensalades, soepen, kruidenkwark en kruidenboter een speciaal tintje. Het werkt ook goed in kruidenzout, kruidenolie en kruidenazijn in combinatie met andere kruiden. Vanaf mei kun je de knoppen en bloemen gebruiken als eetbare decoratie of in kleine hoeveelheden om limonades, punches of bloemenwaters mee op smaak te brengen. De verse wortels, die van de herfst tot de lente worden geoogst, kunnen worden gebruikt in kruidenlikeuren en -schnaps.


Overige kruiden



Rustgevende kruiden

  • CBD-thee
  • Citroenmelisse  (Melissa officinalis)
  • Haverkruid (Avena sativa)
  • Hennep (Canabis sativa)
  • Hop (Humulus lupulus)
  • Kava Kava (Piper methysticum)
  • Lavendel (Lavandula)
  • Passibloem (Passiflora incarnata)
  • Sint Janskruid (Hypericum perforatum)
  • Slaapmutsjeskruid (Griffonia simplicifolia)
  • Valeriaan (Valeriana officinalis)


Depressieve stemming

  • Saffraan (crocus sativus)
  • Sint Janskruid (Hypericum perforatum)



Angst verminderend

  • Kava Kava (Piper methysticum)
  • Passiebloem (Passiflora incarnata)
  • Sint Janskruid (Hypericum perforatum)



Literatuur


  • Lehrbuch Phytotherapie. Fintelmann, Weiss und Kuchta. Haug verlag, 2009
  • Heilpflanzen Praxix Heute, Portraits-Rezepturen-Anwendung; Siegfried Bäumler. Elsevier 2007
  • Kräuterhandbuch: Altes wissen neu entdecken. Gertrude Messner. Loewenzahn, 2004.
  • Moderne geneeskrachtige kruiden en planten. Pahlow en Caspers. Helmond- Helmond, 1978.
  • Flore Helvetica. Lauber en Wagner. Haupt, 2012.