Kruidenextracten uit alcohol
krachtige medicijnen op natuurlijke basis
Alcohol als oplosmiddel
Tincturen
Een tinctuur is een alcoholische oplossing met waardevolle stoffen uit plantendelen, zoals wortels, bladeren, harsen, bloemen of zaad. Je kunt tincturen gebruiken voor je gezondheid en tegen allerlei kwaaltjes en klachten maar ook als werkzame stof en natuurlijk conserveringsmiddel in zelfgemaakte cosmeticarecepten.
Een tinctuur wordt verkregen door maceratie. Bij een maceraat worden verse of gedroogde kruiden een bepaalde tijd in een koude vloeistof gelegd. In het geval van een tinctuur is dit een oplossing van alcohol en water. Een snellere methode is de zogenaamde Turbo-extractie waarbij de kruiden en alcohol 5 min. met een staafmixer worden gemixt. Nadat de vaste plantendelen uit de oplossing zijn verwijderd bevat het aftreksel die stoffen uit kruiden, harsen of andere plantendelen welke in alcohol en water oplossen.
Tincturen worden graag ingezet binnen de fytotherapie. Dit is de geneeswijze waarbij plantaardige geneesmiddelen worden toegepast ter bevordering of het behouden van de gezondheid. Tincturen die in de fytotherapie worden gebruikt en in de apotheek worden verkocht, worden volgens voorschrift van een farmacopee geproduceerd. Farmacopee betekent letterlijk ‘geneesmiddelen maken’, en het verwijst naar een soort boek dat recepten voor diverse geneesmiddelen bevat.
Thuis hoeven wij natuurlijk niet volgens farmaceutische regels te werken. Wil je echter een tinctuur maken van een hogere kwaliteit of meer invloed hebben op de inhoudsstoffen in je uiteindelijke product dan is enige achtergrondinformatie handig en zijn er een aantal tips waarmee je rekening kunt houden.
Bereiding
Slow
Bij de langzame methode worden kruiden een paar weken in een alcoholische oplossing gelegd. Zelf kruidentincturen maken is heel simpel en leuk om te doen. Voor een tinctuur hebben we slechts een jampotje en twee ingrediënten nodig: plantenmateriaal en een alcoholische oplossing.
- Vul een glazen jampotje voor ¾ met fijngesneden kruiden
(of voor 1/3 met gedroogde plantendelen)
- Vul het potje op met een alcoholische vloeistof
- Schroef het deksel erop en zet het op een warme plaats
- (niet in de zon)
- Laat dit drie tot vier weken trekken
- Zeef daarna het aftreksel door een koffiefilter
- Klaar is je tinctuur.
Turbo
Bij de turbo-methode worden de kruiden samen met de alcohol 5 min. met een staafmixer fijn gemixt. Vervolgens wordt de vloeistof door een zeef gefilterd en in een flesje gedaan.
Lees verderop meer over deze beide toebereidingen.
Medicinale wijnen & likeuren
Een kruidenwijn of -likeur is in principe hetzelfde als een tinctuur, alleen milder en zoeter van smaak. Vroeger werden kruidenwijnen veel gebruikt. Wellicht omdat het eenvoudiger te produceren was als geconcentreerde alcohol.
Er zijn zeer veel uiteenlopende recepten voor een kruidenwijn. Met rode of witte wijn, met suiker of honing, met of zonder koken. Ook met likeuren kun je oneindig experimenteren. Een kruidenlikeur is meestal zoeter dan een kruidenwijn en gemaakt van een sterkere alcoholische drank.
Algemeen recept voor een kruidenwijn:
- een glazen pot vul je voor de helft met fijngesneden kruiden
- hierover giet je een droge witte wijn totdat de kruiden bedekt zijn
- sluit het potje af en zet het op een donkere maar niet te koude plek
- na twee-drie weken zeef je alles door een filter
- het beste bewaar je de wijn in een donkere fles
- vergeet niet de datum en de inhoud te vermelden
Je kunt van de kruidenwijn drie keer per dag 3 theelepels nemen. De houdbaarheid richt zich naar de houdbaarheid van de wijn na openen.
Achtergrondinformatie
We kunnen voor een tinctuur zowel verse als gedroogde kruiden gebruiken. Het voordeel van verse planten is hun frisheid waardoor de meeste stoffen nog in het plantenmateriaal aanwezig zijn. Bij gedroogde kruiden is dit wat minder maar het voordeel van gedroogde planten is dat we ze ook in de winter na de groeiperiode kunnen inzetten en exotische planten die bij ons niet voorkomen kunnen gebruiken. De inhoudsstoffen liggen komen bij gedroogde kruiden in een hogere concentratie voor dan bij verse planten waardoor we er minder van nodig hebben bij het aanzetten van een tinctuur.
Daarnaast bepalen vier factoren de hoeveelheid aan werkzame stoffen in het uiteindelijke extract:
- Mate van verfijning van het plantenmateriaal
- Type oplosmiddel
- Temperatuur
- Extractieduur
Hoe fijner het plantenmateriaal hoe beter het oplosmiddel rond de delen kunnen komen en hoe makkelijker de stoffen uit de plant oplossen. Een warme omgeving zorgt voor een betere oplossing. Wanneer er een evenwicht is ontstaan tussen de concentratie inhoudsstoffen in de plant de oplossing kunnen er geen stoffen meer aan de plant worden onttrokken. Het heeft dan ook geen zin de tinctuur langer te laten staan.
Plantenmateriaal
Hoewel we uit zowel gedroogde als verse kruiden een tinctuur kunnen maken, leveren verse kruiden of bloemen het mooiste resultaat op. Je plukt kruiden voor een tinctuur het beste na de dauw zodat ze droog zijn en verwijdert de bruine en aangevreten plantendelen. Andere belangrijke pluktips vind je onder het kopje ‘plukken’. Leg na het plukken de kruiden nog een paar uur te drogen zodat kleine beestjes eruit kunnen krabbelen en een deel van het water kan verdampen.
Dit plantenmateriaal snijden we vervolgens fijn. Hoe kleiner de plantenstukjes hoe makkelijker de alcohol-water oplossing de inhoudsstoffen uit de plant kan trekken. Niet alleen gaan er door het snijden meer cellen kapot, ook kan het oplosmiddel de celwanden beter omgeven en in het binnenste van de cel dringen om daar de stoffen uit op te lossen.
Heb je gedroogde kruiden dan maak je die eveneens fijn, maar let erop dat je ze niet helemaal tot poeder vermaalt. Het voordeel van gedroogde planten is dat ze ook na de vegetatieperiode ter beschikking staan en het mogelijk is om planten te gebruiken die bij ons in de natuur niet of in zeer geringe hoeveelheden voorkomen. Door het zeer geringe aandeel restwater liggen de inhoudsstoffen in hoge concentratie voor. Aan de andere kant moeten we ervan uitgaan dat bij het drogen van planten ook sommige inhoudsstofffen verloren gaan. In het algemeen geldt echter dat we van gedroogde kruiden minder materiaal nodig hebben dan van verse kruiden .
Met vers materiaal vullen we het jampotje voor ¾, met gedroogde kruiden is dit een 1/3.
Vloeistof
Voor het maken van een tinctuur maken we gebruik van een water-alcohol oplossing. Een bepaalde hoeveelheid water in de oplossing zorgt ervoor dat de celwanden opzwellen, de celinhoud beter toegankelijk wordt voor het oplosmiddel en de werkstoffen makkelijker worden afgegeven. De alcohol heeft als functie dat er meer lipofiele (vetoplosbare) inhoudsstoffen worden opgelost zoals flavonoïden en carotinoide. Ook alkaloïden, glycosiden, saponine, bitterstoffen en etherische oliën zijn met verdunde alcohol extraheerbaar. Zonder alcohol zwellen de cellen ook teveel op wat tegengesteld werkt. Daarom werken we bij het maken van een tinctuur met verdunde waterige-alcoholische oplosmiddelen. Ik heb nog weinig ervaring met glycerine, maar ook hiermee kun je in principe een tinctuur maken, mocht je geen alcohol willen gebruiken.
Het percentage alcohol dat voor een tinctuur wordt gebruikt ligt tussen de 25% en 90%. Onder de 20% is het alcohol percentage te laag om nog als conserveringsmiddel te fungeren. Het alcoholpercentage van het oplosmiddel wordt afgestemd op de plantendelen die je hebt en de werkzame stoffen die we uit de plant willen halen. Wat het plantmateriaal betreft kun je de volgende alcoholpercentages aanhouden:
• 30 - 55%, voor zachte en sappige plantendelen zoals bloemen en blaadjes
• 55 - 70% voor zaden, wortels en hardere, verhoutte plantendelen
• 70 - 90% voor harsen
Wil je heel specifiek te werk gaan dan kun je ook nog rekening houden met bepaalde inhoudsstoffen. Hiervoor kun je percentages uit de volgende tabel als aanhoudingspunt gebruiken. Deze is afkomstig uit het boek Heilpflanzen Praxis Heute van S. Bäumler (Blz. 44).
Inhoudsstoffen alcohol %
slijmstoffen 18-30
glycosiden 20-50
saponine 20-35
bitterstoffen 35-50
looistoffen 35-65
etherische olie 50-70
cumarine 30-50
flavonoïden 35-50
alkaloïden 25-45
Voor een tinctuur kun je het beste een neutrale alcohol nemen zoals:
- Jenever: 28% vol - 38% vol
- Wodka 35% vol - 50% volt
- Brandewijn 36% vol - 60% vol
- Ethanol van 70 vol% -96%
Een sterkere alcohol van 70% of 96% (ethanol) kun je in de apotheek of bij de drogist kopen. Aangezien we het oplosmiddel in of uitwendig op de huid gebruiken is het belangrijk dat deze niet gedenatureerd is. Gedenatureerd wil zeggen: onbruikbaar gemaakt voor consumptie. Vraag dus altijd extra na als je alcohol in de apotheek koopt of deze geschikt is voor in- en uitwendig gebruik.
In principe kun je door toevoeging van water aan deze 70% of 90% alcohol alle lagere concentraties maken die je nodig hebt. Houd er wel rekening mee dat de kosten van ethanol behoorlijk hoger zijn dan die van bijvoorbeeld brandewijn. Heb je slechts 40% nodig dan zou ik eerder een Wodka of Brandewijn kopen.
Stel je wilt bijvoorbeeld een tinctuur met looistoffen maken. Voor looistoffen staat in de tabel een alcoholpercentage tussen de 35% en 65% aangegeven. Nu kijken we nog naar het soort plantenmateriaal. Heb je als uitgangsmateriaal eikenschors dan heb je een alcoholoplossing tussen de 60-65% nodig. Heb je losse blaadjes van bijvoorbeeld groene thee dan is een alcoholpercentage van 40-50% voldoende. Bedenk echter dat het richtlijnen zijn en geen vaststaande regels.
Voor het maken van een tinctuur komen de volgende soorten alcohol aanmerking: neutrale alcoholen zoals jenever, wodka of brandewijn of een sterkere alcohol van 70% of 96% (ethanol) die je in de apotheek of bij de drogist kunt kopen. Aangezien we het oplosmiddel in of uitwendig op de huid gebruiken is het belangrijk dat deze niet gedenatureerd is. Gedenatureerd wil zeggen: onbruikbaar gemaakt voor consumptie. Vraag dus altijd extra na als je alcohol in de apotheek koopt of deze geschikt is voor in- en uitwendig gebruik. Houd er wel rekening mee dat de kosten van ethanol behoorlijk hoger zijn dan die van bijvoorbeeld brandewijn.
Een voordeel van ethanol is dat je hiermee alle tincturen kunt maken aangezien je hieruit zelf een oplossing met een lager alcohol % kunt samenstellen. Stel dat je bijvoorbeeld ethanol in huis hebt met een alcohol % van 70 en je hebt een 40% oplossing nodig voor het maken van je tinctuur, dan moet je uitrekenen hoeveel water je moet toevoegen om de juiste mengverhouding te krijgen. Dit gaat als volgt:
Voorbeeld 1
Alcohol dat je hebt Alcohol % gewenst
Ethanol 70% Ethanol 40%
Neem 40 ml van 70% ethanol (40ml is gelijk aan het gewenste alcohol%)
Voeg toe 30 ml water (dit bereken je door 70% alcohol dat je hebt - 40% alcohol dat je wilt)
Verkregen 70 ml alcoholoplossing van 40%
Voorbeeld 2
Alcohol dat je hebt: Alcohol % gewenst:
Ethanol 95% ethanol 70%
Neem 70ml van 95% ethanol
Voeg toe 25ml water (dit is 95% alcohol dat je hebt- 70% dat je wilt)
Verkregen 95ml alcoholoplossing van 70%
Nog een rekenvoorbeeldje. Ik heb 40% alcohol en wil 35% alcohol. Dan moet ik dus aan 35ml 40% alcohol, 5 ml water toevoegen. Ik krijg daarmee 40 ml van 35% alcohol.
Wanneer ik nu 200 ml 35% alcohol nodig heb betekent dit 200:40, dat is 5 keer zoveel. Dus heb ik nodig 175ml 40% alcohol (5 x 35ml) en 25ml water (5x5ml).
Het lijkt misschien ingewikkeld maar als je er even voor gaat zitten valt het best mee.
Werkwijze
Volgens Farmaceutische richtlijnen neem je 1 deel plantenmateriaal en 5-10 delen Alcohol. Dit betekent bijvoorbeeld 10 gram planten aanzetten met 50-100 ml oplossing. Voor ons huis-tuin-keukengebruik vul je een glazen (jam)potje met schroefdeksel met verse fijngesneden plantenstukjes of voor 1/3 als het om gedroogd plantengoed gaat. De rest van het potje vul je aan met de waterige alcoholoplossing. In ieder geval moet het plantenmateriaal goed bedekt zijn met de vloeistof.
Maak niet teveel tinctuur tegelijk. Als je de tinctuur inwendig wilt gebruiken voor bepaalde klachten maak je vaak een kuur van 2 keer 3 weken waarbij je drie keer per dag 20 druppeltjes tinctuur inneemt. Dit is per dosis ongeveer 1 ml. Aan 150 ml tinctuur heb je voor een kuur dus voldoende. Mocht je de tinctuur over een langere periode gebruiken dan is het natuurlijk handiger om meteen wat meer te maken. Ga je uit van 1 ml per dag dan kun je makkelijk uitreken hoeveel tinctuur je wilt maken.
Schroef het dekseltje op de pot en zet het potje vervolgens 1-3 weken bij kamertemperatuur weg op een plekje dat je goed ziet zodat je eraan denkt om het iedere dag 1 of twee keer even te schudden. Soms wordt aangegeven om tincturen in de zon te plaatsen. De gedachte hierachter is vermoedelijk dat hogere temperaturen er voor zorgen dat stoffen makkelijker oplossen. Echter in de farmaceutische vakliteratuur wordt hiervan afgeraden omdat niet te controleren is of bepaalde enzymatische processen aflopen die stoffen kunnen omzetten. Kamertemperatuur is voldoende. Wat wel belangrijk is dat je dit potje zo’n twee keer per dag voorzichtig beweegt zodat de alcohol zich opnieuw rond de plantenstukjes kan verdelen. Na 3-4 weken is er een concentratie-evenwicht ontstaan tussen de inhoudsstoffen in de plant en de oplossing en is het extractieproces klaar.
Je kunt het extract nu filteren door een (ongebleekt koffie-) filter of neteldoek om alle zweefstoffen te verwijderen. Wil je de tinctuur inzetten in cosmetische producten dan kun je de tinctuur vervolgens nog eens door een glasfilter (Buchner-trechter filter nr. 3-4) laten lopen. Zo worden ook de kleinste deeltjes eruit gehaald die anders je crème sneller laten bederven. De tinctuur kun je het beste in donkere flesjes met een druppelaar of pipetdopje bewaren. Vergeet niet om er een etiketje op te plakken met de inhoud en datum.
Houdbaarheid
Een voordeel van water-alcohol extracten is de lange houdbaarheid. Op een koele, donkere plek blijft de tinctuur lang houdbaar (tot 3 jaar) maar na een jaar neemt de werking wel langzaam af en is het raadzaam om deze niet veel langer te gebruiken. Hoewel ze niet ‘slecht’ kunnen worden is er geen zicht op de oxidatieve en enzymatische afbouwprocessen van de werkstoffen. Maak dus niet te grote hoeveelheden in één keer. Door gebruik te maken van gedroogd plantenmateriaal kun je ook in tijden dat er geen verse kruiden beschikbaar zijn, toch je tinctuur maken en eventueel kun je gedroogde kruiden ook in de apotheek kopen.
Gebruik
Een tinctuur is ten opzichte van thee of capsules erg handig in gebruik. Ten eerste hoef je het niet iedere keer vers te bereiden en bovendien heb je er veel minder van nodig. Een tinctuur is immers veel geconcentreerder dan een thee. Ook kun je het flesje overal makkelijk mee naar toe nemen.
Inwendig
Zoals aangegeven kun je een tinctuur gebruiken als een kuur waarbij je twee keer drie weken iedere dag drie keer 20 druppels inneemt. Tussendoor maak je een week pauze. 20 druppeltjes komen neer op ongeveer 0,9 gram en is bijna een een klein theelepeltje vol.
Sommige tincturen kun je ook langer innemen of moet je zelfs langer nemen voordat je een effect merkt. Een voorbeeld hiervan is de zilverkaars-tinctuur die ik zelf succesvol heb gebruikt bij opvliegers tijdens de overgangsperiode. De werking ervan begint pas na zo`n drie tot vier weken en de druppels gebruik je over een langere periode zonder pauzes.
Aangezien je van de meeste kruiden een tinctuur kunt maken gaat het hier te ver om de werking van uiteenlopende tincturen te bespreken. Informeer jezelf voordat je een tinctuur gaat maken en gebruiken over de werking ervan en de juiste gebruikswijze.
Uitwendig
De tincturen die we maken zijn sterk geconcentreerde producten die je ook in cosmetische producten kunt verwerken. Alcohol lost andere stoffen van een plant op als een olie-maceraat en kan een nuttige aanvulling in je crème’s en lotions zijn. Vanwege het alcohol percentage kunnen we tincturen echter niet te hoog in onze huidverzorgingsproducten doseren. Als we onder de 5% blijven is dit ook voor een droge huid geen probleem.
Heike Käser beschrijft in haar boek ’naturkosmteik selber machen’ , dat bij het maken van tincturen voor natuurcosmetica, ethanol met 70 Vol.% een optimale standaard concentratie is. Het voordeel hiervan is volgens haar dat hierin minder water aanwezig is ten opzichte van bijvoorbeeld een tinctuur met 40%, waardoor de emulsie (crème) stabieler blijft. Omdat een tinctuur koud aan een emulsie wordt toegevoegd kan het zijn dat het aandeel water te hoog is bij een 40% oplossing, waardoor de emulsie instabiel wordt of niet kan emulgeren.
Mocht je geen alcohol in je natuurlijke cosmeticaproducten willen verwerken dan kun je als alternatief ook een tinctuur op basis van glycerine maken. Een klein nadeel is echter dat glycerine de werkstoffen wat minder sterk opneemt waardoor je wat meer kruiden nodig hebt om hetzelfde effect te krijgen als een extract met alcohol. Ook conserveert glycerine niet in tegenstelling tot een tinctuur op alcohol basis.
Andere vormen van uitwendig gebruik waarvoor je een tinctuur kunt inzetten zijn:
- Mondspoelingen
- Wonddesinfectie
Turbo-methode
Snelle extractie
Heike Käser beschrijft in haar boek `Naturkosmetik selber machen` hoe je een snelle tinctuur van verse planten kunt maken en noemt de turbo-extractie. Hier wordt het plantenmateriaal niet in een jampotje een aantal weken gewekt maar 5 minuten met een staafmixer zonder onderbreking gemixt. In de uiteindelijke tinctuur zijn veel zweefstoffen aanwezig die met een koffiefilter eruit gefilterd kunnen worden.
Methode
- Een bekerglas wordt gevuld met het plantenmateriaal en de alcoholische oplossing in verhouding 1:5 tot 1:10.
(1 gram plantendelen en 5 gr alcohol)
- Zet het bekerglas in een schaal met koud water
- Het bekerglas moet niet veel groter zijn dan de diameter van de staafmixer zodat er niet teveel uitspat
- Vervolgens wordt 5 minuten lang gemixt
- Laat het extract 24 uur rusten zodat de zweefstoffen naar de bodem zakken
- Daarna kan de vloeistof voorzichtig door en filter gegoten worden waarbij de zweefstoffen op de bodem zoveel mogelijk achter
blijven
- Eventueel kan de vloeistof nog door een zeer fijn filter van een glasnutsche gezeefd worden
Een grotere opbrengst aan inhoudsstoffen wordt verkregen door eerst de helft van de vloeistof te mixen, deze af te zeven en het uitgedrukte plantenmateriaal nog een keer 5 min. met de andere helft van de alcoholoplossing te mixen. De twee oplossingen kunnen daarna bij elkaar worden gedaan en gefilterd worden.
Kruidenkracht
oude heksendrankjes in een modern jasje