Het Keltisch jaarwiel
Leven met het ritme van de natuur en de seizoenen
De mensen waren vroeger veel afhankelijker van de natuur en leefden in nauwe verbondenheid met haar ritme. Dag- en nacht, zomer en winter, herfst en voorjaar, droogte en natheid, warmte en kou. Periodes waar het lang licht is of juist vroeg donker. Vruchtbare jaren en tijden van schaarste. Ook de stand van de sterren en de maan waren belangrijke wegwijzers. De mensen waren veelal buiten, verzamelden kruiden, bessen, wortels en hout in het bos en bewerkten hun grond om in hun levensonderhoud te kunnen voorzien. Die afhankelijkheid van de natuur was altijd voelbaar aanwezig.
In onze tijd zijn de meeste van ons ver weg komen te staan van dit diepgewortelde contact met de aarde en haar seizoenen. Maar als je er de tijd voor neemt kun je hier je eigen natuurlijke ritme weer terug vinden, je rust en je balans. Weg van de hectiek en de stress van het dagelijkse leven. Als je je er voor open stelt voel je in de natuur de verbondenheid met het grotere geheel die we voor een groot deel zijn kwijtgeraakt maar waar we van binnen onbewust naar verlangen.
Ik lees nu net een mooi boek van Pamela Kribbe: `Ode aan de aarde, Ode aan jou. Boodschappen van de aarde.` Zij stelt aan het begin de vraag of de aarde uitsluitend een brok materie is of dat de aarde een bewustzijn is dat deze materie bewoont. Een bewustzijn dat de aarde bezielt en leven geeft. Dezelfde vraag kun je stellen voor jou als mens. Ben jij je lichaam of ben jij het bewustzijn dat jouw lichaam bezielt? In haar boek gaat het over de relatie tussen de mens en de aarde. Ze gaat er vanuit dat alles wat op aarde aanwezig is bezield is van iets `goddelijks`, de mensen, de dieren, de planten en de mineralen, en dat de aarde als geheel een bewust intelligent wezen is. Ze roept je op om meer intuïtief waar te nemen: “In de natuur als geheel is er een stroom van communicatie, die berust op de innerlijke verbondenheid tussen alle levende wezens. In mensen is deze natuurlijke stroom verstoord geraakt door de aanwezigheid van een overmatig actief denken. In dit boek roep ik je op teug te keren naar de natuur, vooral naar je eigen natuur, je gevoel, je hart, dat wat jou deel maakt van het geheel. Ik roep je op tot een nieuwe wildheid. Niet een wildheid die verstoord maar die harmonie herstelt en je thuis brengt bij je onverwoestbare, goddelijke kern, die door het menselijke verstand niet kan worden begrepen of getemd.”
Deze spirituele kijk op het leven kan je beleving van de natuur rijker maken. Door bewust oog te hebben voor de magie van het goddelijke, ontdek je de mysterie van al wat groeit en bloeit door een nieuwe bril. De prachtige kleuren, patronen en geuren worden intenser als je ze bewust en met volle aandacht waarneemt. Laat de schoonheid van de natuur op je inwerken, intuïtief en onbevangen.
Stel je eens voor dat je de rust, het ritme, de schoonheid en bezieling van de natuur terug kunt vinden bij jezelf. Dat je mee kunt ademen met de ritmes van de seizoenen. Een mooi houvast biedt het Keltisch jaarwiel.
Het Keltisch jaarwiel
De Kelten leefden vroeger in grote delen van Europa. Het was een agrarisch volk dat in diepe verbondenheid met de natuur en de kosmos leefde. Niet allen de Druïden, de spirituele leiders van dit volk, maar ook de gewone mensen zagen in alles wat leefde en in de natuurverschijnselen om hen heen een goddelijke vonk. In de dieren, planten, kruiden, bomen, stenen en de Aarde maar ook in het gehele universum, de Zon, Maan en de sterren. Ook geloofden zij in de andere zijde, waar je heen gaat na je dood. Deze geestenwereld was tegelijkertijd ook iets wat angst inboezemde bij de mensen. Daarom werden er door het jaar heen op vaste tijden ceremonies gehouden waar offers en andere rituelen plaatsvonden en de goden, geesten en voorouders geëerd werden.
Het Keltisch Jaarwiel is niets anders dan het steeds opnieuw doorlopen van de seizoenen, een eeuwigdurende cirkelgang. Met tijden waar de zon hoog aan de hemel staat en periodes waar de zon nog nauwelijks de kracht heeft om de aarde te verwarmen. Een cirkelgang van ontkiemen, groeien, bloeien, vrucht dragen, loslaten en rusten.
De overgang van het ene seizoen naar het andere wordt gemarkeerd door de stand van de zon. Deze momenten waren voor de Kelten belangrijke hoogtepunten in het jaar die gevierd en in ere gehouden werden. Het zijn de 4 jaarfeesten die we terug zien in jaarwiel.
- Ostara: De lente-equinox rond 21 maart, waar de zon boven de evenaar staat en de dag en de nacht even lang zijn.
- Litha: De zomerzonnewende rond 21 juni, waarop de zon boven de Kreeftskeerkring in het noorden staat en haar hoogste punt heeft bereikt. Het is de langste dag van het jaar en de nacht is het kortst.
- Mabon: De herfst-equinox rond 21 september, waarop de zon weer boven de evenaar staat en de dag en de nacht weer even lang zijn.
- Yule: Midwinter of de winter-zonnewende rond 21 december, de dag waarop de zon de Steenbokskeerkring bereikt en daarmee zijn laagste stand. Het is de langste nacht van het jaar. De dag duurt kort en de zon staat laag aan de hemel.
Deze 4 feesten zijn afgeleid van de stand van de zon. Daarnaast vierden de Kelten nog vier speciale dagen die hier tussenin liggen. Over de precieze data van deze feesten gaan de meningen uit elkaar. De een houdt zich aan de stand van de (volle) maan, andere richten zich op de stand van de zon.
- Imbolc rond 1 februari, het begin van de lente staat in het teken van Bridgit (Lichtmess)
- Beltane rond 1 mei, het vruchtbaarheidsfeest (meifeest) wordt gevierd
- Lughnasad rond 1 augustus waarop het begin van de herfst wordt gevierd
- Samhain op 31 oktober, de nacht waarin de winter begint. Het is voor de Kelten ook de overgang naar het nieuwe jaar. Het oude jaar wordt afgesloten en een nieuwe cyclus begint.
Tussen deze feestdagen lagen 8 tijdruimtes die ieder voor zich bepaalde kwaliteiten hadden en beheerst werden door bepaalde goden. De nacht waar de ene tijdruimte overging in de andere tijd, de feestnacht, was een niemandsland waar geen wetten en orde heerste. Het was een nacht waarin de sluiers met de andere wereld doorzichtig werden, waar diegene uit de andere wereld naar de aarde konden komen en mensen met behulp van trance naar de geestenwereld konden reizen.
De tand des tijds
Rituelen en offergaven waar de natuur, de goden en de voorouders geëerd werden, waren voor de gewone mensen belangrijke terugkerende momenten in het jaar.
In de tijd van de christianisereing werden deze rituelen echter plotseling als heidens beschouwd en door de kerk verboden. Omdat de feesten voor de gewone mensen zo belangrijk waren kon de kerk ze niet van de ene op de andere dag afschaffen. De mensen hadden een diep geloof en respect voor de goden en de andere wereld. Aan veel `heidense` feesten heeft de kerk daarom haar eigen draai gegeven en de meeste oude gebruiken in een christelijk jasje gestoken. Hoewel veel oorspronkelijke rituelen verloren zijn gegaan kunnen we op deze manier toch een idee krijgen van de 8 grote jaarfeesten die door de Kelten gevierd werden.
Laten we eens kijken wat er in onze tijd nog gevierd wordt dat terug te voeren is op de jaarfeesten van de Kelten. Te beginnen met Samhain, de dag waarop het nieuwe jaar van de Keltische kalender begint.
Samhain
Op 31 oktober werd door de Kelten het nieuwjaar gevierd. Het oude jaar liep ten einde en het nieuwe diende zich aan. De tijd van het licht was voorbij en men ging de winter tegemoet. In deze overgangsnacht ging de sluier tussen de werelden een stukje open en vervaagden de grenzen tussen de wereld en het hiernamaals. Voor de Kelten was het een magische en tegelijkertijd ook een gevreesde nacht waarin de geesten ronddwaalden en rusteloze zielen een thuis zochten. Men geloofde ook dat geesten van overledenen op zoek waren naar ‘nieuwe zielen’ onder de levenden die het jaar daarop zouden sterven.
Om boze geesten af te schrikken, verkleedden mensen zich in angstaanjagende kostuums en spookten door de straten. Grote vuren moesten boze geesten op afstand houden en voor de huizen stonden kleine geschenken die de geesten mild moesten stemmen en hen ervan weerhouden wandaden te begaan. Het is ook een nacht waarin de goden en voorouders geëerd werden. Waarin lichtjes werden aangestoken opdat de geesten van de voorouders mild gestemd werden en aan het feest konden deelnemen.
Binnen de katholieke kerk leeft deze traditie nog steeds voort. Op 1 november is het Allerheiligen. De dag waarop de martelaren en heiligen herdacht worden. Het is één van de zogeheten hoogfeesten, een belangrijk feest binnen de katholieke kerk. Een dag later, 2 november, is het Allerzielen. Op deze dag worden overleden familieleden herdacht en wordt gebeden voor alle overledenen die hun weg naar de hemel nog niet hebben gevonden. De mensen hier in Oostenrijk maken de graven van hun dierbare schoon en versieren ze met verse bloemstukken en lichtjes.
Ook Halloween, een feest dat via Ierland naar Amerika is overgevlogen en nu ook weer in Europa veelal door jongeren wordt gevierd, stamt oorspronkelijk af van Samain. Halloween komt van het woord All Hallow’s Eve (aller heiligen avond). Later omgevormd tot All Hallow`s en Halloween, dat op 31 oktober gevierd wordt. Jongeren gaan als heks verkleed of met griezelige maskers de straat op en jagen mensen schrik aan.
Yule
Rond 21 december bereikt de zon zijn laagste stand. Het is midwinter en de kortste dag van het jaar. Het lijkt alsof de duisternis heeft gezegevierd over het licht. Maar in deze nacht wordt het levenslicht opnieuw geboren, diep in de schoot van moeder aarde. Deze "Heilige Nacht" van de zonnewende, symboliseert de terugkeer van het licht naar de aarde. Na deze nacht worden de dagen beetje bij beetje weer langer.
Hier zien we de gelijkenis met het kerstverhaal. Jezus werd midden in de nacht geboren en bracht het licht van god naar de wereld. Yule is het feest van de hoop. De hoop dat het licht weer terug naar de wereld komt. De donkere tijd boezemde de mensen vroeger veel angst in. Ook rond Yule werden grote vuren gemaakt Men probeerde de boze geesten van de duisternis met maskers, bellen en klokken te verdrijven en tevens de eigen angsten voor de bovennatuurlijke krachten te trotseren.
Hier waar ik woon in Tirol wordt deze oeroude traditie nog steeds in leve gehouden. De zogenaamde Krampussen en Perchten, zijn afschrikwekkende verschijningen, gehuld in geitenvellen en met angstaanjagende maskers. Ze lopen door de straten en dragen grote klokken met zich mee, bedoeld om de boze geesten van de winter te verdrijven. De Percht draagt op zijn masker meerdere hoorns en is tevens een vruchtbaarheidssymbool voor het nieuwe jaar. Meestal worden perchten vergezeld door heksen die de straten schoonvegen om plek te maken voor het voorjaar.
Een oud gebruik was het om een julbalk, een stuk hout van een berk, te versieren met groene takken en kaarsen. Het groen en de berk staan symbool voor het voorjaar en de kaarsen stonden voor het licht waar men naar uitkeek. Tegenwoordig vieren we eind december het kerstfeest en de geboorte van Jezus. Vele van ons halen een kerstboom in huis die met lichtjes versierd wordt.
Een andere traditie die rond kerst door sommige families in Oostenrijk nog in ere wordt gehouden is het roken van kruiden en wierook in de Rauhnächten (Rooknachten) tussen 24 december en 6 januari. Het roken was ook bedoeld om op fijnstoffelijk of energetisch niveau de lucht te reinigen van slechte energieën, demonen en geesten en te zegenen voor het nieuwe jaar. Deze reinigings- en zegeningsrituelen waren vroeger van grote betekenis voor alle mensen. Ook de geesten van voorouders werden geëerd en vriendelijk gestemd met offergaven. Kruiden werden verrookt (zie de blog over de kruidenwis) op een schaal met kolen waarmee de hele familie door het huis, de stallen en over het erf liep. De scheppende, helende vuurkracht van de zon verspreidde zich zo tijdens de koude wintermaanden over het huis en zorgde tot aan Midzomer voor bescherming.
Imbolc
De Kelten vierden rond 1 februari het begin van de lente. "Imbolc", het laatste maanfeest van de winter. Het betekent zoiets als "in de schoot van de moeder". Dit verwijst naar Moeder Aarde, die op dat moment volgens de keltische mythen, "zwanger" was van Lugh de zonnegod. Het nieuwe leven, dat nog niet wordt gezien, maar binnen afzienbare geboren zal worden.
Deze feestdag die gewijd was aan de lichtgodin Bridgit, was een lichtfeest, waarin het lengen van de dagen werd gevierd en de hoop op de wedergeboorte van de zon. Het werd later opgenomen in het Ierse christendom als het katholieke Maria Lichtmis. Voor de Kelten was deze tijd van het jaar heel bijzonder omdat het licht weer langzaam terug kwam na de donkere dagen in december en januari.
Ook de natuur begint weer tot leven te komen. Rond 1 februari worden de eerste lammetjes geboren en wordt de levenskracht van de natuur weer wakker. Aangezien Brigid, als lichtbrengster, de levenskracht weergeeft die de mensen van het winters dieptepunt naar de lente voert, wordt zij op deze dag geëerd. Zuiveringsrituelen stonden op de voorgrond bij Imbolc. De winter wordt opgeruimd en moet plaatsmaken voor de lente.
Dit zien we terug in de “Faschingstijd” in Thaur waar ik woon, een klein boeren dorpje in de buurt van Innsbruck. Hier wordt op nog zeer traditionele wijze Carnaval (Fasching) gevierd. Er zijn verschillende figuren met alle een eigen naam, masker, kledingstijl en bijbehorende danspasjes die een verhaal vertellen. Zij verbeelden het verhaal dat de winter wordt uitgedreven en plaats maakt voor de lente. De mooiste figuur is de Spiegeltuxer, die net als de andere lente-figuren (de Melcher en de Weisse) spiegels in hun hoofdtooi meedragen. Deze spiegels zijn bedoeld om de demonen van de winter hun lelijkheid en griezelige uitzien te weerspiegelen, in de hoop dat deze demonen van zichzelf schrikken en zo de winter verdreven wordt. De Lente- en winterfiguren worden begeleid door heksen die de straten schoonvegen en beren die uit hun winterslaap komen.
Carnaval was de uitdrukking van pure levensvreugde met alles wat daarbij hoort, zonder taboes. Ook de Romeinen hielden fakkeloptochten en vierden het Zuiveringsfeest van Lupercalia. Bedoeld om de vruchtbaarheid te vergroten en de levenskrachten vrij te maken. In de loop van de tijd ontwikkelde de Lupercalia zich tot morele schandalen, wat een doorn in het oog was van de katholieke kerk. Zij verbood dit heidense feest en verving het door Maria Lichtmis, vroeger ook "Maria Reinigung" genoemd. Op lichtmes vinden processies plaats en worden de kaarsen voor de kerk gewijd en ook de gelovigen brengen hun kaarsen mee voor huishoudelijk gebruik om deze te laten zegenen. Men geloofde in het verleden dat deze kaarsen rampspoed afwendden. Vooral de zwarte weerkaarsen ("donderkaarsen") moesten beschermen bieden tegen onweer en storm.
Ostara
Rond 21 maart wordt het begin van de lente gevierd. De naam Ostara is echter volgens geschiedkundige geen naam die door de Kelten zou zijn gebruikt. Toch wordt ze meestal genoemd als feest van de Lente. Op deze dag van de equinox zijn de dag en nacht even lang. Daarna kruipt de zon verder naar het noorden en brengt iedere dag meer licht op het noordelijk halfrond. Alles staat in het teken van ontluiken van de natuur. de naam Ostara komt vermoedelijk van “het oosten”, daar waar de zon opkomt. De zon heeft het donker overwonnen en is opnieuw geboren en verrezen uit moeder aarde. Hier zien we ook de parallel met de opstanding van Jezus die met Pasen opstaat uit de dood.
Het was de tijd om de goden te huldigen en te vragen om zegeningen voor de vruchtbaarheid met vuren en offergaven. Van de oude rituelen uit de tijd van de Kelten weten we niet veel meer. Wat nog overgebleven is uit lang vervlogen tijden zijn de grote paasvuren, die ook in sommige delen van Nederland worden aangestoken. Omdat de meningen uiteenlopen of en waar de Kelten in Nederland hebben geleefd kan dit oude gebruik ook afkomstig zijn van de Germanen.
In mijn blog over Ostara kun je meer lezen over deze grote feestdag.
Beltane
Het Meifeest op 1 mei staat in het teken van de vruchtbaarheid. Op Beltane wordt de heilige verbinding van de Zonnekoning en Moeder-aarde gevierd. Samen zegenen ze de aarde met hun vruchtbaarheid. Zaden worden geplant en nieuw leven kan ontstaan. Beltane is het feest van de stralende zon, " "Bel" betekent glanzend of stralend en "tene" betekent vuur. Het is het begin van de zorgeloze tijd waar de kou, honger en donkerheid achter zijn gelaten en het licht een vrolijk welkom wordt geheten.
Beltane is een maanfeest en het meest lustvolle of sensuele feest van de 8 jaarfeesten. Over vruchtbaarheidsriten doen vele verhalen de ronde maar of ze waar zijn en of ze zijn terug te voeren naar de tijd van de Kelten is niet met zekerheid te zeggen. Dat geldt ook voor het gebruik van de Meiboom, een fallussymbool dat staat voor de mannelijke, kracht en seksuele drift en vruchtbaarheid. De dans om de Meiboom waarin jonge meisjes en jongens elkaar kunnen ontmoeten is een overgebleven relict uit lange tijden.
Het is waarschijnlijk het lustvolle aspect van Beltane waar de kerk moeite mee had en waarom we op deze dag geen kerkelijk feest vinden dat terug te herleiden is naar deze vruchtbaarheidsnacht. Beltane staat immers in schril contrast met de onbevlekte ontvangenis van Maria.
Litha
Rond 21 juni waar de zon op het hoogste punt staat en de dag het langst en de nacht het kortste is wordt Litha gevierd. Op de dag van de zomerzonnewende, heeft de zon haar grootste kracht. In de keltische mythologie viert de grote zonnegod Lugh zijn hoogtepunt. De grote bergvuren die hier in Tirol op deze dag worden aangestoken, herinneren ons aan de tijd dat de goden gevreesd en vereerd werden.
Deze archaïsche zonnerituelen zijn al zeer oud. Vuur en rook hadden een beschermende en zuiverende betekenis. Ze waren zo belangrijk voor mensen dat zelfs de kerstening ze niet kon verbannen. In plaats van deze feestdag te verbieden werd ze omgedoopt tot feestdag van Johaniss de Doper. Johannis de Doper, diegene die de boodschap aan de mensen kwam brengen dat het licht (Jezus) op de wereld komt. Johannis was niet zelf het licht maar de boodschapper van het licht van Jezus. De bergvuren worden hier ook Herz-Jesufeuer genoemd.
Volgens de oude tradities die ook in Belgie en zuidelijke delen van Nederland nog zijn terug te vinden was de sprong over het Sint-Jansvuur bedoeld voor een spoedig huwelijk en ter bescherming tegen heksen en geesten. Een ander oud ritueel op deze dag is het binden van een Kruidenwis. Een bundel wilde kruiden die bestaat uit negen verschillende planten. Hierover kun je meer lezen in de blog over Litha.
De zonnewende in juni houdt echter ook in dat na deze feestdag de zon verder richting het zuiden zakt en de dagen langzaam weer korter worden.
Lughnasad
Lugh, de grote zonnegod, heeft moeder aarde in het voorjaar bevrucht. Moeder aarde heeft het koren doen laten groeien en rijpen. Het hoogtepunt van Lugh is op 21 juni voorbij gegaan. Door zijn werk is de aarde nu uitgedroogd en dor geworden. Volgens het verhaal van de Keltische mythologie moet Moeder aarde Lugh kalmeren zodat de oogst goed uitvalt. Lugnasad markeert de daling van de zon, terug naar de schoot van moeder aarde.
Augustus is de oogstmaand. De feestdag op 1 augustus markeert traditioneel de dag waarop het eerste graan wordt geoogst. Lughnasad, door de kerk omgedoopt in Lammas is het eerste van drie oogstfeesten: Lughnasad, Mabon en Samhain. De aarde heeft gebloeid, de vruchten zijn rijp en er kan geoogst worden.
In sommige gebieden wordt nog traditioneel brood gebakken van de eerste graankorrels. Om de goden om een gunstige oogst te vragen, brachten onze voorouders, offers aan de goden.
Mabon
Rond 21 september vindt de herfst-equinox plaats. Op deze dag waar de zon boven de evenaar staat zijn de dag en de nacht weer even lang. Het grootste deel van de oogst is binnen gebracht en men is dankbaar voor de gaven die de aarde heeft geschonken en die de mensen door de winter moeten helpen. De Zonnekoning keert zich van de mensen af, zijn gouden tijd van het jaar is bijna voorbij. De dagen worden korter, de nachten langer,. Lugh keert terug naar de donkere Moeder. Ze heeft hem gebaard, ze eist hem terug.
Het is oogsttijd en de aarde stort haar overvloed voor ons uit, zodat we de donkere helft van het jaar goed en veilig kunnen doorkomen. Het is een viering van dankzegging aan de aarde. De kerk heeft hiervoor een eigen viering in het leven geroepen, namelijk de dankdag voor het gewas.
Je eigen cyclus
Deze cyclus van het jaarwiel is een continue stroom van geboorte - groei – bloei- vruchtdragen- afsterven. Deze oude, magische wet wordt ons elk jaar door de Zonnekoning voorgeleefd en kan je een houvast om op mee te ademen. De
Keltische feesten bieden mooie aanknopingspunten van rituelen en ceremonies die je in je eigen jaarcirkel kunt opnemen.
Niks moet, alles mag. Het belangrijkste in onze tijd is denk ik niet wat en hoeveel je doet maar hoe je het doet. Onze tijd is een tijd van veel, van haast, van snel en even tussendoor. Daarmee missen we echter de essentie van waar het hier om gaat, de verbinding met de natuur en jezelf.
Dat kan alleen, in rust, stilte en met mindfulness, maar ook samen met anderen. Samen de seizoenen vieren met feesten, lekker eten, een ceremonie of een mooi kampvuur. Eenvoudig of juist uitbundig en in overvloed. Vier de overgangen van de seizoenen en voel dat je onderdeel bent van het grote geheel. Ontdek opnieuw de magie van het goddelijke, de mysterie van al wat groeit en bloeit en de cadans van de seizoenen.
Kruiden in het jaarwiel
Dit was het eerste algemene deel van het Keltisch jaarwiel. De volgende vier delen gaan dieper in op de vier zonnefeesten en de rituelen waarbij het gebruik van kruiden centraal staan.
